Aborcja

Aborcja (łac. abortus lub abortio „poronienie, wywołanie poronienia”) – zamierzone zakończenie ciąży w wyniku interwencji zewnętrznej, np. działań lekarskich, w j. łacińskim abortus provocatus. Przeważnie w efekcie dochodzi do śmiercizarodka lub płodu (łac. nasciturus).

Wykonywanie aborcji w wielu krajach jest regulowane prawnie. Aborcja legalna, czyli wykonana w zgodzie z obowiązującymi w danym państwie ustawami i przez dyplomowanego lekarza, nazywana jest po łacinie abortus provocatus lege artis. Aborcja nielegalna, czyli wykonana przez osobę nieuprawnioną lub niezgodnie z regulacjami prawnymi nosi nazwę abortus provocatus criminalis. Ustawodawstwo w tym zakresie różni się od siebie w różnych krajach. Zarówno sama aborcja, jak i metody wprowadzania jej do ustawodawstwa są przedmiotem licznych kontrowersji.

Aspekty językowe

Synonimy aborcji: sztuczne poronienie, przerwanie ciąży, usunięcie ciąży, spędzenie płodu, zabieg, łyżeczkowanie, czyszczenie, potocznie skrobanka^{[niewiarygodne źródło?]}; dla części środowisk synonimem jest także zabicie dziecka w okresie życia prenatalnego.

W języku polskim nie używa się słowa aborcja w znaczeniu poronienia samoistnego. Zwraca się uwagę na właściwy dobór słów w rozmowach lekarz-pacjentka i lekarz-rodzice w przypadku, gdy mamy do czynienia z kobietą, która poroniła samoistnie. Nawet neutralne słowa medyczne (łyżeczkowanie, czyszczenie jamy macicy, zabieg) mogą być negatywnie odbierane przez kobietę, która uważa poronienie za osobistą tragedię. Także termin medyczny wyskrobiny używany przez lekarzy dla określenia materiału pobranego podczas łyżeczkowania jamy macicy jest bolesny i nie do zaakceptowania dla kobiety roniącej. Termin medyczny łyżeczkowania jamy macicy o neutralnym charakterze to abrazja.

W języku łacińskim brakuje rozróżnienia na poronienie i aborcję – występuje tylko słowo abortus. W związku z tym w oficjalnych dokumentach także w przypadku poronienia może zostać wypisane słowo abortus.

Określanie dwóch różnych zagadnień medycznych (poronienia i aborcji) tym samym terminem (aborcja, abortus), mieszanie obu terminów (określanie aborcji jako sztuczne poronienie) oraz używanie tych samych określeń dla czynności medycznych w obu przypadkach (zabieg, łyżeczkowanie, czyszczenie jamy macicy) może prowadzić do mylenia poronienia z aborcją i błędnego nazywania aborcji poronieniem lub przechylenia w odwrotnym kierunku i podawania przekazu, iż poronienie jest aborcją.

Aborcja a poronienie

Aborcja nie jest tym samym co poronienie. Samoistne, przedwczesne zakończenie ciąży nazywane jest poronieniem (jeśli ma miejsce do 22. tygodnia ciąży) lub porodem przedwczesnym (jeśli ma miejsce po 22. tygodniu ciąży). W przypadku niezupełnego poronienia samoistnego dokonuje się usunięcia obumarłego płodu lub resztek tkankowych, aby uniknąć powikłań zdrowotnych zagrażających życiu kobiety. W przyrodzie występuje tylko poronienie. Około 60% wszystkich poczęć kończy się samoistnie jeszcze przed zakończeniem pierwszego trymestru ciąży, z czego spora liczba jeszcze przed wystąpieniem opóźnionej miesiączki, co określa się terminem ciąża subkliniczna albo aborcja menstruacyjna.

Porównanie aborcji z poronieniem

	Aborcja	Poronienie
Charakter	proces sztuczny, celowy, wymuszony np. lekami abortiva	proces samoistny, spontaniczny, naturalny
Przyczyny	różne powody wykonywania, w tym medyczne (ciąża stanowi zagrożenie dla życia matki)	wady wrodzone zarodka lub płodu, choroba matki, uraz, wypadek, przyczyna może pozostać nieznana
Różnice	może wymagać ingerencji z zewnątrz (np. bezpośrednio do jamy macicy), aby usunąć zarodek lub płód	wydalenie embrionu lub przedwczesne urodzenie poczętego płodu; samoistne zakończenie ciąży przed 22 tygodniem jej trwania; dotyczy około 15% klinicznie zdiagnozowanych przypadków ciąży
Zarodek/Płód	żyje w momencie przystąpienia do aborcji	żywy lub uprzednio obumarły wewnątrz macicy (zależnie od przyczyny)
Nazewnictwo łacińskie	Abortus provocatus	Abortus
Nazewnictwo angielskie	Abortion	Miscarriage (określenie preferowane), Spontaneous abortion (termin niezalecany, także jako kalka językowa)

Przyczyny dokonywania aborcji

W dużej liczbie przypadków kobiety, które decydują się na wykonanie aborcji podają kilka współistniejących powodów, które skłoniły je do podjęcia tej decyzji. Przerywanie ciąży dokonywane jest z następujących przyczyn:

• wskazania medyczne – zagrożenie zdrowia matki lub stwierdzenie ciężkich wad wrodzonych u płodu podczas badań prenatalnych;
• poczęcie w wyniku zgwałcenia lub stosunku kazirodczego;
• powody osobiste (niechęć do posiadania potomstwa lub brak takiej potrzeby, konflikt planów na przyszłość z ewentualnym macierzyństwem, uważanie rodziny w obecnym stanie za kompletną);
• ekonomiczne – trudna sytuacja materialna i finansowa, kobieta prowadząca samotnie gospodarstwo domowe;
• problemy rodzinne, małżeńskie lub w relacji między partnerami;
• doświadczenie przemocy psychicznej lub fizycznej.

Przyczyny osobiste (52,35% w 2009) i te związane z problemami rodzinnymi i małżeńskimi (25,16% w 2009) należą do najczęstszych w Belgii. Z powodów ekonomicznych wykonano w 2009 roku 15,05% aborcji. Powody medyczne związane z zagrożeniem zdrowia matki lub wadami u dziecka stanowiły mniej niż 4%, zaś aborcji ze względu na poczęcie w wyniku gwałtu lub stosunku kazirodczego dokonano w 0,24% przypadków (dane z 2009 dla Belgii).

Metody aborcji

Wybór procedury obejmuje metody farmakologiczne oraz chirurgiczne (najczęściej próżniowe odessanie zawartości jamy macicy). Obie metody są efektywne, lecz posiadają zarówno zalety jak i wady – ostateczna decyzja zależy od wieku ciąży oraz opinii samej kobiety. Przed wykonaniem aborcji (w krajach, w których przeprowadzana jest także na życzenie) pacjentka odbywa najpierw rozmowę z lekarzem na temat możliwych powikłań poaborcyjnych oraz dostępnych metod zapobiegania ciąży, które pozwolą jej uniknąć w przyszłości podobnej sytuacji. Zostaje również poinformowana o innych możliwościach, np. urodzeniu i oddaniu dziecka do adopcji. Podczas rozmowy lekarz musi upewnić się, czy kobieta nie została zmuszona do usunięcia ciąży przez osoby trzecie. Następnie kobieta otrzymuje wymagane ustawowo kilka dni do namysłu. Dopiero po upływie tego czasu może zostać wykonana aborcja, a kobieta tuż przed zabiegiem potwierdza swoją wolę na piśmie. W Holandii dziewczęta mające mniej niż 16 lat muszą uzyskać pisemną zgodę rodziców, przy czym istnieją organizacje, które udzielają pomocy i pośredniczą w takich rozmowach.

Metody aborcji

• aborcja farmakologiczna (syn. medyczna) – przerwanie wczesnej ciąży (przed upływem 9. tygodnia) poprzez podanie środków farmakologicznych (mifepriston, metotreksat)
• aborcja chirurgiczna
  • rozszerzenie szyjki macicy i aspiracja (odessanie pod ciśnieniem), możliwa w 7-12. tygodniu ciąży
  • wyłyżeczkowanie płodu (generalnie między 10. a 22. tygodniem ciąży)
• wywołaniu akcji skurczowej za pomocą prostaglandyn (czasem poprzedzonych podaniem mifepristonu) lub oksytocyny (drugi trymestr: 12-22. tydzień ciąży)
• usunięcia płodów nadliczbowych w wypadku ciąży mnogiej (drugi trymestr) poprzez zastrzyk dosercowy z chlorku potasu, pod kontrolą USG
• wczesna laparotomia, najczęściej połączona z wycięciem przydatków, w wypadku stwierdzenia poważnej choroby macicy (np. nowotwór)

Aborcja farmakologiczna

Tzw. pigułka aborcyjna (składnik aktywny: mifepriston) pojawiła się na rynkach farmaceutycznych w latach 1986-1988 pod nazwą Mifegyne. Aborcja farmakologiczna jest możliwa na najwcześniejszym etapie (do 9. tygodnia ciąży). Polega na podaniu środków farmakologicznych wymuszających poronienie. Pierwsza dawka zawiera lek, który niszczy trofoblast lub uszkadza zarodek (mifepriston lub metotreksat), a druga dawka zawiera terapeutyk z grupy prostaglandyn (mizoprostol lub gemeprost), wywołujący skurcze macicy i prowadzący do wydalenia zarodka wraz z wyściółką macicy. Najczęściej stosowana jest kombinacja mifepristonu i prostaglandyny.

Mifepriston jest antyhormonem (antagonistą) w stosunku do progesteronu, wiąże się z receptorem progesteronowym dwukrotnie silniej niż naturalny odpowiednik. Prowadzi do:

• nekrozy doczesnej i oderwania się produktu zapłodnienia;
• zahamowania dalszego rozwój trofoblastu, oddziałując na unaczynienie endometrium;
• rozszerzenia i zwiotczenia szyjki macicy;
• uwrażliwienia na działanie skurczowe naturalnych prostaglandyn.

W 36 do 48 godzin po zażyciu mifepristonu podaje się prostaglandynę, która wywołuje skurcze macicy i przyśpiesza usunięcie zarodka.

W 95,3% przypadków dochodzi do całkowitej aborcji bez konieczności interwencji chirurgicznej. U 2,8% kobiet sztuczne poronienie występuje zaraz po podaniu mifepristonu, a przed prostaglandyną. W 2,8% przypadków aborcja jest niecałkowita, a w 1,2% ciąża dalej się rozwija – w tych przypadkach konieczna jest interwencja chirurgiczna. U 0,7% kobiet po aborcji farmakologicznej występują bardzo silne krwawienia. W kwerendzie przeprowadzonej na podstawie danych z amerykańskiej FDA stwierdzono silne krwawienia z dróg rodnych w 39% przypadkach, zaś infekcje w 11%. Odnotowano kilka przypadków śmiertelnego zakażenia bakterią Clostridium sordellii, u osób które zastosowały mifepriston.

Przeprowadzone meta-analizy wskazują, że obie metody mają podobną skuteczność, są akceptowane przez pacjentki a bezwzględna ilość powikłań pozabiegowych pozostaje niska. Aborcja farmakologiczna może nieść za sobą jednak czterokrotnie większe ryzyko bezpośrednich powikłań niż chirurgiczna. Mizoprostol lub metotreksat mogą być użyte pojedynczo, ale mają niższą skuteczność i na poronienie trzeba czekać do 2 tygodni.

Aborcja chirurgiczna

Przez cały okres ciąży stosuje się rozmaite połączenia metody podciśnieniowego opróżniania macicy z mechanicznym zniszczeniem zarodka/płodu i usunięciem jego resztek.

W ostatnim trymestrze używana jest zazwyczaj metoda wywołania przedwczesnego porodu lub niszczącego płód odpowiednika metody cesarskiego cięcia. Płód jest najczęściej uśmiercany wewnątrz macicy, przed rozpoczęciem właściwej operacji. Do późnych aborcji zalicza się również wstrzykiwanie roztworu chlorku potasu do układu krwionośnego płodu, powodujące jego śmierć (zatrzymanie akcji serca w rozkurczu). W wyniku aborcji tą metodą może dojść do urodzenia żywego, zdolnego do przeżycia płodu – w Wielkiej Brytanii zdarza się około pięćdziesięciu takich przypadków rocznie (0,67% wszystkich aborcji po 18. tygodniu). Ze względu na późny wiek dopuszczalnego przerwania ciąży (24 tydzień) życie wielu z nich można byłoby zachować przy zastosowaniu intensywnej opieki medycznej.

Wszystkie metody aborcji wykonuje się bez znieczulenia płodu. Aktualnie uważa się, że płód ze względu na niekompletny rozwój układu nerwowego odczuwa ból dopiero w III trymestrze ciąży, również dopiero wtedy kora mózgowa jest dość rozwinięta, by przynajmniej teoretycznie mógł on posiadać świadomość.

Skutki aborcji dla zdrowia psychicznego i fizycznego kobiet

Bezpieczeństwo aborcji a jej legalność

Na bezpieczeństwo zabiegu przerywania ciąży oraz obciążenie psychiczne pacjentki największy wpływ ma jego status prawny, a w mniejszym stopniu dostępność oraz przyzwolenie społeczne. Przy badaniu niekorzystnych skutków aborcji należy rozróżnić tzw. "aborcję bezpieczną" (wykonywaną w krajach, gdzie jest ona dopuszczalna prawnie, a cała procedura spełnia obowiązujące standardy) od "aborcji niebezpiecznej" (wykonywanej nielegalnie; własnoręcznie lub w tzw. podziemiu aborcyjnym). Brak fachowej pomocy medycznej wiąże się z utrzymywaniem się na wysokim poziomie liczby potencjalnie śmiertelnych powikłań: m.in. krwotoków, infekcji oraz zatruć środkami farmakologicznymi. Zniesienie karalności samej procedury jest koniecznym, choć nie wystarczającym krokiem do odwrócenia tej tendencji. Nie istnieją jednoznaczne dowody na to, że legalizacja aborcji wpływa na obniżenie poziomu śmiertelności kobiet. Przykładem kraju, w którym w warunkach legalizacji aborcji zaobserwowano zwiększenie wskaźnika śmiertelności matek jest RPA. W roku 1995 (przed legalizacją aborcji, która nastąpiła w 1996 roku) wskaźnik śmiertelności matek na 100 000 żywych urodzeń wynosił: 260, w 2000 roku – 330, w 2005 roku – 360, w 2010 roku – 300. Podobna sytuacja miała miejsce np. w Gujanie, gdzie legalizacja aborcji w 2000 r. nie wpłynęła na obniżenie wskaźnika śmiertelności kobiet. W 1995 wskaźnik śmiertelności matek wynosił 170 na 100 000 żywych urodzeń, w 2000 – 220, 2005 – 280, 2010 – 280. Aborcja w krajach rozwiniętych jest uznawana za procedurę stosunkowo bezpieczną dla kobiety. Ryzyko śmierci z powodu aborcji w USA jest 12,5 razy mniejsze niż w przypadku urodzenia żywego.

Z kolei badania nad śmiertelnością kobiet związaną z ciążą prowadzone w 2004 roku wykazały, że zgony związane z poronieniem lub aborcją były częstsze niż związane z udanym porodem. Analiza porównawcza przypadków z Finlandii i Kalifornii wykazała, że liczba zgonów związanych z ciążą jest 2-4 razy wyższa u kobiet po zabiegu aborcji niż u kobiet, które donosiły ciążę. Wyniki te nagłośniono, ponieważ w sprawie sądowej Roe v. Wade, która doprowadziła do legalizacji aborcji ze względów społecznych w USA jednym z głównych argumentów było to, że aborcja we wczesnej fazie ciąży stwarza kilkunastokrotnie mniejsze ryzyko dla zdrowia i życia kobiety niż jej donoszenie.

W 2006 roku aborcja była 4. najczęstszą przyczyną śmierci kobiet w ciąży (średnio 3,9% przypadków w Afryce, 5,7% dla Azji, 12,0% dla Ameryki Łacińskiej w stosunku do 8,2% w krajach rozwiniętych). Rocznie dokonuje się 20 milionów niebezpiecznych aborcji, z czego 97% w krajach rozwijających się. Na ich skutek rocznie umiera 70 tys. kobiet, a 5 milionów doznaje uszczerbku na zdrowiu. Przerwanie pierwszej ciąży w życiu kobiety nie ma znaczącego wpływu na jej późniejszą zdolność rozrodczą i nie prowadzi do bezpłodności, chociaż może nieznacznie podnieść ryzyko przedwczesnego porodu i niskiej wagi dziecka.

Karalność aborcji skutkuje gorszą opieką medyczną dla kobiet w ciąży (lekarze boją się je operować ze względu na możliwe oskarżenie o dokonanie aborcji). Stwierdziły to m.in. komitet ds. Eliminacji Dyskryminacji Kobiet i komitet ds. Praw Człowieka (obydwa działające przy ONZ).

Bezpośrednie powikłania po aborcji

Bezpośrednie powikłania po aborcji obejmują takie problemy jak: krwotok, uszkodzenie macicy, uszkodzenie szyjki macicy, infekcja narządu rodnego. Powikłania te występują w kilku procentach przypadków. Poważnym powikłaniem jest też niekompletna aborcja wymagająca dalszej interwencji chirurgicznej. Z badań przeprowadzonych w latach 2007-2008 w Nowej Zelandii wynika, że usunięcie pozostałości tkanek w macicy było niezbędne w 10% przypadków po aborcji farmakologicznej i w 1% po aborcji chirurgicznej. U 16% kobiet, które zdecydowały się na aborcję farmakologiczną, konieczne było chirurgiczne usunięcie łożyska.

Wpływ na kolejne ciąże

W Szkocji powikłania podczas ciąż po aborcji farmakologicznej są porównywalnie częste z tymi podczas pierwszej ciąży, natomiast rzadsze od tych po aborcji chirurgicznej. Jednym z najczęstszych ubocznych skutków aborcji jest wzrost ryzyka przedwczesnego porodu; z badań EUROPOP wykonanych w 10 europejskich krajach wynika, że w przypadku skrajnego wcześniactwa – aborcja zwiększa to ryzyko o 50%. Natomiast doświadczenie dwóch lub więcej aborcji zwiększa ryzyko przedwczesnego porodu o 63%. Przebyta aborcja powoduje wzrost ryzyka wystąpienia ciąży pozamacicznej oraz łożyska przodującego. Badania przeprowadzone na Tajwanie (37 000 przypadków ciąż) wykazały, że łożysko przodujące występuje 1,3-3 razy częściej u tych kobiet, które przeszły aborcję. Zwiększa też ryzyko poronienia w kolejnej ciąży oraz urodzenia martwego dziecka. Wykazaliśmy, że późna aborcja, zwłaszcza wykonana ze względu na wady płodu, zwiększa w sposób oczywisty wskaźnik martwych urodzeń – napisali brytyjscy badacze po przeanalizowaniu rejestrów medycznych za lata 1994-2005, dotyczących zarówno późnych aborcji, jak i martwych urodzeń. Powoduje też wzrost ryzyka wtórnej niepłodności. Z holenderskich badań przeprowadzonych na 6149 parach wynika, że przebyta aborcja zwiększa o 60% ryzyko patologii dotyczącej jajowodów, będącej częstą przyczyną niepłodności.

Zakażenia

Aborcja farmakologiczna przy pomocy mifepristonu zwiększa ryzyko śmiertelnego zakażenia bakterią Clostridium sordellii. Łącznie w USA odnotowano mniej niż 10 zgonów z tej przyczyny. Aby zapobiec tego typu powikłaniom, przed usunięciem ciąży zaczęto podawać prewencyjnie odpowiednie antybiotyki.

Hipoteza o raku piersi

Istnieje hipoteza mówiąca, że u kobiet, które poddały się zabiegowi aborcji, częściej występuje rak piersi. Była ona często wykorzystywana jako argument przeciwko legalności zabiegu przez środowiska pro-life, szczególnie w Ameryce. Kontrowersja przyczyniła się do przeprowadzenia szeroko zakrojonych, prospektywnych analiz klinicznych. Ich wyniki jednoznacznie wykazały brak takiej zależności. Kilka z najbardziej uznanych ciał medycznych zgadza się z tym wnioskiem; są to m.in. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), amerykański National Cancer Institute, American Cancer Society, American College of Obstetricians and Gynecologists oraz brytyjski Royal College of Obstetricians and Gynaecologists. Wcześniejsze niejednoznaczne doniesienia wynikały prawdopodobnie z błędu raportowania (ang. response bias) przy ocenie rozmiaru tego zjawiska.

Aspekty etyczne i odbiór społeczny

Problematyka dopuszczalności i wykonywania aborcji jest wysoce kontrowersyjna w oczach części społeczeństwa i jest przedmiotem różnych ocen moralnych.

W przekonaniu takich religii jak katolicyzm, prawosławie, konserwatywny protestantyzm, Świadkowie Jehowy, buddyzm i hinduizm aborcja jest niedopuszczalna. Opinię tę podzielają również ruchy pro-life (wyznające stanowisko przeciwne dopuszczalności przerywania ciąży), niektórzy etycy świeccy, środowiska konserwatywne i część centrum politycznego i ideologicznego (inne stanowisko dopuszcza aborcję jedynie pod pewnymi określonymi warunkami, jak ciąża w wyniku zgwałcenia czy uszkodzenia lub wady genetyczne płodu).

Wyraźny zakaz dokonywania aborcji znajdował się w Przysiędze Hipokratesa:

Nikomu, nawet na żądanie, nie dam śmiercionośnej trucizny, ani nikomu nie będę jej doradzał, podobnie też nie dam nigdy niewieście środka poronnego.

W tekście Deklaracji genewskiej fragment ten został zastąpiony następującym zdaniem:

zachowam najwyższy szacunek dla życia ludzkiego.

W tekście Przyrzeczenia Lekarskiego, które jest dziś składane przez lekarzy w Polsce, odpowiedni fragment brzmi:

przyrzekam: (...) służyć życiu i zdrowiu ludzkiemu;

W Polsce problematyka warunków dopuszczalności aborcji jest od lat 90. XX wieku przedmiotem debaty publicznej. Istotny wpływ na społeczne postrzeganie aborcji ma stanowisko Kościoła katolickiego. Problematyka aborcji wywołuje silne emocje, których wyrazem jest między innymi język debat, odnoszący się do "zabijania nienarodzonych" z jednej strony, a do "prawa kobiet do decydowania o swoim ciele" z drugiej. Kwestia aborcji podnoszona jednak bywa często w doraźnych celach politycznych.

W Stanach Zjednoczonych, gdzie szczególnie silne są ruchy antyaborcyjne (a także w Kanadzie i Australii), miały miejsce zamachy bombowe na kliniki aborcyjne oraz zabójstwa lekarzy dokonujących aborcje (np. morderstwo George'a Tillera), dokonywane przez jej radykalnych przeciwników (m.in. organizację Army of God). Przeciw przemocy opowiedziało się wiele organizacji pro-life. Jednocześnie w USA szczególnie silne są ruchy pro-choice, które są zrzeszone w wielu nieformalnych organizacjach i stowarzyszeniach, np. Catholics for Choice (organizacja zrzeszająca katolików opowiadających się za prawem kobiety do podjęcia decyzji o kontynuowaniu lub przerwaniu ciąży).

Aborcja bywa krytykowana z pozycji ateistycznych i humanistycznych przez osoby wychodzące z założenia, że prawo do życia nie wynika jedynie z przekonań religijnych. Opinie takie prezentowali Pier Paolo Pasolini, Oriana Fallaci czy Giuliano Ferrara, znani z ateistycznych (lub agnostycznych) poglądów.

Wielu współczesnych etyków nie widzi jednak w przerywaniu ciąży niczego złego. Najczęściej argumentują na dwa sposoby. Część z nich, np. Judith Jarvis Thomson, twierdzi, że nawet akceptacja pełnego statusu moralnego płodów ludzkich nie implikuje istnienia obowiązku udostępniania przez kobietę swojego ciała, by utrzymać płód przy życiu. Inni filozofowie wskazują z kolei na późniejszy niż zapłodnienie moment, od którego płód uzyskuje status moralny. Na przykład Jeff McMahan, który sprawuje funkcję White's Professor of Moral Philosophy na Uniwersytecie w Oksfordzie, twierdzi, że płód nabywa status moralny w momencie, kiedy pojawia się świadomość rozumiana jako zdolność do odczuwania, która wedle badań naukowych nie może istnieć przed 20-30 tygodniem ciąży. Zgodnie z tym stanowiskiem aborcja przed uzyskaniem zdolności do odczuwania nie krzywdzi płodu i jest dopuszczalna moralnie nawet z bardzo błahych powodów.

W połączeniu ze zwiększającą się dostępnością badań prenatalnych pozwalających na określenie płci płodu rozpowszechniła się aborcja selektywna (zwłaszcza aborcja ze względu na płeć), dotycząca głównie dziewczynek. Jest ona najpowszechniejsza w Indiach i Chinach, a także wśród imigrantów w krajach rozwiniętych takich jak Wielka Brytania. Pomimo formalnego zakazu wykonywania aborcji selektywnych w większości krajów zachodnich (poza Szwecją) jest ona wykonywana dzięki uzasadnianiu jej względami społeczno-ekonomicznymi. W 2012 roku po prowokacji dziennikarskiej organizacja Live Action zarzuciła sieci klinik Planned Parenthood wspieranie selektywnej aborcji ze względu na płeć.

W opublikowanym w 2011 roku artykule Alberto Giubilini i Francesca Minerva argumentowali, że uśmiercanie noworodków w praktyce niczym nie różni się od aborcji i powinno być dopuszczalną procedurą, także w stosunku do noworodków pozbawionych wad rozwojowych.

W 2012 roku największe stowarzyszenie lekarzy w Kanadzie – Canadian Medical Association – uznało, że życie ludzkie zaczyna się od momentu urodzin, a nie poczęcia.

Aspekty prawne

Aborcja na świecie

Zgodnie z uchwaloną w 1989 r. przez ONZ Konwencją o Prawach Dziecka dziecko oznacza każdą istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat (art. 1) oraz każde dziecko ma niezbywalne prawo do życia (art. 6).

W roku 2004 Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu niejednogłośnie orzekł, że "nienarodzone dziecko nie jest uznawane za ‘osobę’ bezpośrednio chronioną art. 2 Konwencji [prawo do życia], a nawet jeśli nienarodzone ma ‘prawo’ do ‘życia’, to jest ono implicite ograniczane przez prawa i interesy matki".

Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej w art. 39 zabrania dokonywania aborcji lub sterylizacji kobiety bez jej uprzedniej świadomej zgody.

Amerykańska Konwencja Praw Człowieka z 1969 r. głosi Każda osoba ma prawo do poszanowania jej życia. Prawo to będzie chronione ustawą i, w zasadzie, od momentu poczęcia. (art. 4. 1).

W krajach, w których aborcja jest nielegalna lub mocno ograniczona, zdarza się, że kobiety jeżdżą na zabieg za granicę, np. z Polski do Niemiec, Szwecji i Wielkiej Brytanii, z Ameryki Łacińskiej i Karaibów do Stanów Zjednoczonych czy jeszcze do niedawna z Portugalii do Hiszpanii i Francji lub z Irlandii do Wielkiej Brytanii.

Dopuszczalność w Polsce

Polskie ustawodawstwo dopuszcza przerwanie ciąży w następujących przypadkach:

• ciąża zagraża zdrowiu lub życiu kobiety (do osiągnięcia przez płód zdolności do życia poza organizmem matki),
• ciąża powstała w wyniku przestępstwa (do 12. tygodnia ciąży).

Aborcja zwierząt

W przypadku zwierząt aborcję wykonuje lekarz weterynarii, zazwyczaj jest to ostateczność, ale lekarz może wykonać aborcję na życzenie właściciela zwierzęcia. W przypadku zwierząt towarzyszących takich jak psy, koty, zajęczaki, gryzonie stosowane są środki farmakologiczne lecz wykorzystuje się też metody chirurgiczne. Najczęściej jednak stawia się na profilaktykę ciąży w postaci kastracji. U zwierząt gospodarskich takich jak bydło i konie wykonuje się specjalny zabieg nazwany fetotomią.

Aborcja na świecie

Rocznie na całym świecie wykonuje się 56 milionów aborcji. W 2003 na świecie dokonano prawie 42 mln zabiegów aborcji. W UE rocznie przeprowadza się około 1,2 mln zabiegów przerwania ciąży. W latach 1973-2003 dokonano na świecie ok. 1 mld aborcji.

USA

Po tym jak Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych uchylił wyrok w sprawie Roe v. Wade, przywrócono kwestię legalności aborcji na poziom parlamentów stanowych.

Zgodnie z danymi CDC w rekordowym pod tym względem roku 1990 przeprowadzono w Stanach 1 429 247 legalnych aborcji, w połowie lat 90. XX wieku ta ilość zaczęła spadać kształtując się obecnie na poziomie ok. 850 tys.

Wielka Brytania

W trakcie kampanii na rzecz legalizacji aborcji w Wielkiej Brytanii (lata 1960-1965) organizacje pro-choice podawały, że na jej terenie dokonuje się rocznie 250 tysięcy nielegalnych zabiegów przerywania ciąży. Tymczasem Rada Królewskiego Towarzystwa Ginekologicznego i Położniczego wydała w 1966 roku następujące oświadczenie:

Po legalizacji aborcji w Wielkiej Brytanii w 1968 r. legalnych aborcji było 23,6 tys., w 1969 54,8 tys. Od momentu legalizacji aborcji w tym kraju do chwili obecnej, liczba zabiegów nigdy nie osiągnęła 250 tys. W 2004 roku w samej Anglii i Walii dokonano 185 415 legalnych aborcji. W 2008 roku ponad 20 tys. kobiet poniżej 25. roku życia miało za sobą dwa lub więcej zabiegi aborcji. Około 3,8 tys. kobiet miało za sobą cztery lub więcej zabiegów aborcji.

W 2012 w wyniku prowokacji dziennikarskiej wszczęto kontrolę, która ujawniła, że w 50 klinikach (na 250 przebadanych) łamano prawo, a w niektórych emigrantki poddawano aborcji selektywnej.

Japonia

Japonia należała do pierwszych państw, które zalegalizowały aborcję – miało to miejsce w 1948 roku.

Hiszpania

W lipcu 2010 roku weszła w Hiszpanii w życie ustawa dopuszczająca aborcję na żądanie kobiety do 14. tygodnia ciąży.

Niemcy

W Niemczech aborcję zalegalizowano w 1976 r. Przed legalizacją zwolennicy prawa do aborcji podawali liczbę nielegalnych zabiegów, szacowaną nawet na 3 miliony rocznie. Po legalizacji liczba aborcji wynosiła 54 309 w 1977, oraz 73 548 w r. 1978.

Włochy

Aborcja została zalegalizowana we Włoszech w 1978. W 2008 dokonano tam oficjalnie 121 406 aborcji.

Chiny

Szacuje się obecnie, że w Chinach na skutek zarówno dobrowolnej jak i przymusowej aborcji, rocznie dokonuje się 13 mln zabiegów aborcyjnych. Aborcja jest powszechnie wykorzystywana jako środek do ograniczenia urodzeń mniej pożądanych dzieci płci żeńskiej, w rezultacie w 2010 roku występuje ok. 20% przewaga urodzeń dzieci płci męskiej.

Finlandia

Aborcja jest tam dopuszczalna od 1970 roku ze względu na zagrożenie życia lub zdrowia matki, gdy ciąża jest wynikiem gwałtu, gdy płód jest ciężko upośledzony oraz ze względu na szereg względów społecznych, takich jak np. posiadanie już czwórki dzieci.

Wyspy Owcze

Na terenie archipelagu obowiązuje duńskie prawo aborcyjne z 1956 roku. Zezwala ono na aborcję jedynie gdy ciąża zagraża życiu matki, powstała w wyniku gwałtu lub gdy płód jest poważnie upośledzony. U kobiety zamężnej aborcja może być wykonana jedynie za zgodą jej męża.

Polska

Dokładna liczba wykonywanych w Polsce aborcji nigdy nie była znana. Nawet w okresie PRL polskie przepisy były bardziej restrykcyjne niż w innych państwach socjalistycznych, a co za tym idzie – liczba legalnych aborcji była mniejsza niż np. w Czechosłowacji czy ZSRR.

Nie są znane szacunkowe rozmiary podziemia aborcyjnego w dwudziestoleciu międzywojennym ani statystyki legalnych aborcji z lat 1932-1939. Wiadomo jedynie, iż w 1955 roku – ostatnim, w którym obowiązywały przepisy z 1932 roku – miało miejsce w Polsce 1400 legalnych aborcji.

W roku 1997 – kiedy obowiązywała uznana później za niekonstytucyjną nowelizacja ustawy zezwalająca na usunięcie ciąży z przyczyn społecznych – wykonano w Polsce 3173 legalne aborcje.

Statystyki nielegalnych aborcji dokonywanych obecnie w Polsce są trudne do oszacowania: raporty organizacji feministycznych szacują je na ok. 200 tys. rocznie, zaś organizacje działaczy pro-life na 7-13 tys.

Francja

We Francji przepisy dotyczące przerywania ciąży reguluje ustawa z 1975 roku, zwana "ustawą Veil". Dopuszcza ona IVG – dobrowolne przerwanie ciąży na życzenie matki do 12. tygodnia ciąży oraz IMG – medyczne przerwanie ciąży na każdym etapie ciąży określonych sytuacjach (zagrożenie życia matki, deformacja płodu).

Andora

W Andorze aborcja jest nielegalna z wyjątkiem zagrożenia życia kobiety.

Liechtenstein

Aborcja w Liechtensteinie jest nielegalna i grozi za nią kara więzienia.

San Marino

W San Marino aborcja jest nielegalna, z wyjątkiem przypadków zagrożenia życia kobiety. Dokonanie aborcji wbrew prawu zagrożone jest pozbawieniem wolności.

Watykan

W Watykanie aborcja jest nielegalna bez względu na okoliczności, a za jej dokonanie grozi kara pozbawienia wolności, której podlega zarówno lekarz przeprowadzający zabieg, jak i matka dziecka.

Inne państwa

• Aborcja w Albanii
• Aborcja w Argentynie
• Aborcja w Belgii
• Aborcja w Bułgarii
• Aborcja w Chile
• Aborcja w Czechach
• Aborcja w Danii
• Aborcja w Estonii
• Aborcja na Filipinach
• Aborcja w Gibraltarze
• Aborcja w Gwatemali
• Aborcja w Luksemburgu
• Aborcja na Malcie
• Aborcja w Norwegii
• Aborcja w Portugalii
• Aborcja w Rumunii
• Aborcja w Salwadorze
• Aborcja w Słowenii
• Aborcja w Szwecji
• Aborcja w Wenezueli
• Aborcja na Węgrzech

Religie wobec aborcji

Chrześcijaństwo

Większość wyznań chrześcijańskich potępia aborcję, która jest traktowana jako morderstwo, a jedynym dopuszczalnym warunkiem jej dokonania jest ciąża, która jednoznacznie prowadzi do śmierci matki (np. ciąża pozamaciczna). Kościół katolicki nie dopuszcza aborcji, aczkolwiek zwraca się uwagę na zasadę podwójnego skutku. Najbardziej zróżnicowane postawy wobec aborcji mają Kościoły protestanckie (np. Kościół Episkopalny w USA popiera prawo kobiet do aborcji).

Wielu teologów wczesnochrześcijańskich (m.in. w Didache z I w., Atenagoras w II w.) potępiło aborcję na równi z dzieciobójstwem. Była to wyraźna różnica z prawem rzymskim, które pozwalało zarówno na aborcję jak i zabijanie np. słabych i zdeformowanych noworodków. W III w. teolodzy chrześcijańscy nazwali aborcję zbrodnią. W IV w. Grzegorz z Nyssy wskazał, iż embrion jest żywą istotą, a Jan Chryzostom potępił zmuszanie prostytutek do aborcji.

Teologia chrześcijańska na ogół powołuje się na biblijny zakaz „rozlewania krwi niewinnych” jako podstawę zakazu aborcji. Wskazuje również na przykład Jezusa Chrystusa i Maryi, która mimo bardzo trudnych okoliczności i warunków materialnych, zdecydowała się na urodzenie dziecka. Tym niemniej nie wszyscy teolodzy chrześcijańscy uznają zakaz aborcji za nakaz biblijny.

Katolicyzm

Współcześnie kościół katolicki uznaje, że dokonanie lub pomaganie w aborcji to grzech ciężki. Dokonanie lub pomaganie w aborcji ma następstwo automatycznejekskomuniki. Za odpowiednik aborcji Kościół uznaje także niszczenie embrionów ludzkich poza organizmem matki, np. w laboratoriach.

Prawosławie

Prawosławie podziela pogląd, że życie ludzkie zaczyna się od chwili poczęcia i w związku z tym potępia aborcję (w tym także wywołaną stosowaniem antykoncepcji hormonalnej) jako zabójstwo. Ten pogląd odzwierciedla święto Zwiastowania Bogurodzicy, obchodzone 7 kwietnia – na 9 miesięcy przed Bożym Narodzeniem (odpowiednikiem tego święta u katolików jest święto Zwiastowania Pańskiego).

Protestantyzm

Protestantyzm reprezentuje bardzo różne postawy wobec aborcji. Ogólnie nie potępia antykoncepcji (z wyjątkiem antykoncepcji hormonalnej "po stosunku płciowym" i innych metod, związanych z niszczeniem zapłodnionej komórki).

Nie istnieje żadna ogólna wykładnia tego problemu, każda grupa wyznawców ustala własny pogląd na zasadzie większościowej. W USA przeważa opinia, iż aborcja jest formą dzieciobójstwa, nawet w przypadkach kazirodztwa i zgwałcenia. Jednak wielu amerykańskich protestantów dopuszcza aborcję w takich przypadkach, a także jeśli życie matki jest zagrożone. W większości amerykańskich Kościołów protestanckich istnieją grupy zwolenników i przeciwników prawa do legalnej aborcji. Wyjątkiem jest Południowa Konwencja Baptystów – zadeklarowany i bezwarunkowy przeciwnik aborcji.

Amerykański Kościół Episkopalny (anglikański) popiera legalną aborcję i prawo kobiet do decydowania o dokonaniu aborcji. Świadczy również pomoc i udziela sakramentów kobietom, które miały wykonaną aborcję. Potępiane są wszelkie działania rządu, ograniczające prawo do aborcji. Kościół dopuszcza stosowanie antykoncepcji hormonalnej, ale sprzeciwia się aborcji selektywnej ze względu na płeć płodu.

Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP w oświadczeniu z 1991 roku zdecydowanie opowiedział się za ochroną życia od momentu poczęcia oraz sprzeciwił się stosowaniu środków wczesnoporonnych. Kościół czuje się zobowiązany do wzywania społeczeństwa do podejmowania działań mających na celu ochronę życia, które winny się zaznaczyć m.in. w regulacjach prawnych dotyczących ochrony życia poczętego. Jednak w przypadku zagrożenia życia matki decyzję o aborcji pozostawia rodzicom i lekarzom, ponieważ Kościół nie ma kompetencji, by decydować w takich sytuacjach. Z drugiej strony Kościoły luterańskie w Niemczech i państwach skandynawskich nie wyraziły oficjalnego sprzeciwu, kiedy w krajach tych rządy zdecydowały się przed wieloma laty zalegalizować aborcję. Również i dzisiaj znaczna część duchownych luterańskich w Niemczech i w Skandynawii, jak również w Estonii, Łotwie i w Kanadzie nie potępia jednoznacznie aborcji i nie traktuje jej w kategoriach grzechu. Aborcji przeciwne są Kościoły ewangelikalne zrzeszone w Aliansie Ewangelicznym w RP.

Ruch Świętych w Dniach Ostatnich

Mormoni zdecydowanie potępiają aborcję, jednak dopuszczają okoliczności, które usprawiedliwiają ją (choć nie automatycznie, lecz po starannym rozważeniu): ciąża jako wynik kazirodztwa lub gwałtu, poważne zagrożenie dla życia matki.

Świadkowie Jehowy

Świadkowie Jehowy uważają życie jako cenny dar od Boga i dlatego należy dbać o własne i cudze życie i zdrowie, niedopuszczalne ich zdaniem jest pozbawianie życia nienarodzonego dziecka przez aborcję (Ps 36:9; Wj 21:22, 23).

Islam

Chociaż islam podkreśla ważność życia danego przez Boga (Koran 12:85), to nie potępia aborcji tak jednoznacznie, jak większość wyznań chrześcijańskich. Wynika to z przekonania, iż życie (ar. ruh) nie zaczyna się od momentu zapłodnienia. Prawo islamskie (Szariat), m.in. na podstawie hadisów i koranicznego opisu rozwoju embrionu stwierdza, iż najpierw zarodek istnieje jako zapłodnione jajo, następnie jako „skrzep krwi”; większość muzułmanów przyjmuje, że Bóg obdarza embrion duszą dopiero po upływie 120 dni od zapłodnienia. Aborcja jest więc zakazana dopiero od 4. miesiąca ciąży. Do tego czasu islam sunnicki zezwala na dokonanie aborcji w takich przypadkach, jak: zgwałcenie, kazirodztwo, prawdopodobieństwo ojcostwa osoby upośledzonej umysłowo, różnego rodzaju wady i uszkodzenia embrionu (np. zarażenie różyczką). Szariat zawsze zezwala na aborcję, jeśli zagrożone jest życie kobiety. Zakazana jest aborcja z powodów takich, jak trudne warunki materialne lub wybieranie płci dziecka.

Sunniccy interpretatorzy Koranu (szkoła hanaficka: Turcja, Bliski Wschód, Azja Środkowa), dopuszczają aborcję z inicjatywy kobiety, bez zgody męża i także z tzw. „słusznych powodów”, np. ciąża w czasie karmienia piersią dziecka. Szkoły: Hanbali i Szafi (Afryka, Arabia, płd.-wsch. Azja pozwalają na aborcję do 40. dnia ciąży pod warunkiem, że mąż wyrazi zgodę.

Historycznie, aborcja według interpretacji religijnej imamitów, największej grupy muzułmanów szyickich, była całkowicie zakazana. Z biegiem czasu, aborcję dozwolono tylko w przypadku jeśli zagrożone jest życie kobiety. Ajatollahowie zgodnie orzekają, iż usunięcie ciąży ze względu na różnego rodzaju wady i uszkodzenia embrionu, trudne warunki materialne, wybieranie płci dziecka, lub upośledzenie matki, jest całkowicie zakazane.

Obecnie Algieria, Egipt, Iran i Pakistan w swoim prawodawstwie dopuszczają aborcję tylko, jeśli życie kobiety jest zagrożone (co nie oznacza, że aborcje nie są tam w praktyce wykonywane także z innych powodów). Ustawodawstwo najłatwiej dopuszczające aborcję ma Tunezja, która dozwala na aborcję przez uprawnionego lekarza z każdego powodu u kobiet zamężnych i niezamężnych; zgoda męża nie jest konieczna.

Judaizm

Religijne prawo żydowskiehalacha traktuje aborcję bardziej rygorystycznie niż islam, ale nie zakazuje jej całkowicie jak większość wyznań chrześcijańskich; ogólnie przyjmuje, że aborcja jest dozwolona tylko, jeśli ciąża stanowi zagrożenie dla życia kobiety (w tym przypadku embrion traktowany jest jako potencjalny „morderca” swojej matki, przed którym ona ma prawo bronić się).

Istnieje jednak wiele interpretacji tego prawa: od przyzwolenia na aborcję w większości przypadków do całkowitego zakazu aborcji. Talmud nie traktuje aborcji jako morderstwa, ponieważ na sprawcę aborcji nakłada tylko karę grzywny. Większość rabinów dopuszcza aborcję, jeśli ciąża stanowi zagrożenie dla zdrowia psychicznego kobiety (np. niebezpieczeństwo samobójstwa). Jako zagrożenie dla zdrowia psychicznego traktuje się ciążę będącą wynikiem zgwałcenia lub kazirodztwa. Z reguły negowana jest dopuszczalność aborcji ze względu na wady i choroby wrodzone embrionu. Wyjątkiem jest rabin Eliezar Yehuda Waldenberg, który twierdzi, że można usunąć ciążę, jeśli embrion ma wady lub chorobę, które po urodzeniu mogą mu przysporzyć znacznych cierpień.

Ogólną zasadą w judaizmie jest traktowanie każdej prośby o aborcję jako indywidualnego przypadku, który trzeba oddzielnie rozważyć i który musi być poważnie umotywowany.

Hinduizm

Hinduizm uważa aborcję za zbrodnię (jeden z 6 rodzajów morderstwa) i za jeden z najcięższych grzechów. Aborcja stanowi przeszkodę na drodze do połączenia się duszy (atmana) z Brahmanem. Hinduizm głosi, że zarodek ludzki jest świadomą istotą, godną ochrony, ponieważ dusza inkarnuje się w chwili poczęcia. Opisane jest jak bóg Kryszna skazał Aśwattamę na nieśmiertelność (czyli na wieczną niemożliwość wyzwolenia się z cyklu życia i cierpienia) za usiłowanie zabicia embriona.

Buddyzm

Buddyzm sprzeciwia się odbieraniu każdego życia ludzkiego i to od momentu poczęcia. Aborcja jest jednoznacznie oceniana jako zabójstwo człowieka i ma takie same negatywne skutki karmiczne. W buddyzmie np. japońskim istnieją określone rytuały, mające na celu ułatwienie ponownych narodzin dzieciom nienarodzonym, które zmarły w wyniku aborcji. Przykładem są tu "Ogrody nienarodzonych dzieci" przy świątyniach buddyjskich np. Zōjō-ji w Tokio (ceremonie Mizuko kuyō).

Aborcja w kulturze

W dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce temat poruszali m.in. Zofia Nałkowska w Granicy oraz Tadeusz Boy-Żeleński w Piekle kobiet.

Granicy dopuszczalnego wieku aborcji i eutanazji jest poświęcone opowiadanie Przedludzie (1974) Philipa K. Dicka.

Niemiecka pisarka Karin Struck w książce Widzę moje dziecko we śnie (1992) opisała swoją traumę, związaną z przeprowadzoną aborcją.

Głośnym echem odbiły się współczesne produkcje filmowe, takie jak dokument Niemy krzyk z 1984 roku przedstawiający zabieg aborcji, a także fabularne: brytyjski Vera Drake (2004), amerykański Bella (2006) czy rumuński 4 miesiące, 3 tygodnie i 2 dni (2007).

Temat aborcji jest poruszany przez grupy muzyczne np.: Creation of Death na albumie Purify Your Soul z 1991 roku (Quartering Alive i Nameless Forever), Oceana na albumie Birth.Eater z 2009 roku (The Family Disease, In Birth i The Abortion Plan), Black Uhuru na albumie Black Uhuru z 1980 roku (Abortion), oraz Houk na albumie Extra Pan z 2000 (Holocaust). Wymienione utwory miały charakter sprzeciwu wobec przerywania ciąży.

Zobacz też

• antykoncepcja
• bezprawne przerwanie ciąży
• dom samotnej matki
• aborcja prawna

Bibliografia

• Aborcja w ujęciu prawa, medycyny i psychologii: materiały z konferencji naukowej Akademia Podlaska, 10-11 grudnia 2004 / red. Dorota Franków. Siedlce. Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, 2005.
• Berek, Jonathan S.: Berek & Novak's Gynecology, 14th Edition. Lippincott Williams & Wilkins, 2007. ISBN 978-0-781768-05-4.
• Bernard Hałaczek, Krystyna Ostrowska, François Höpflinger: Dlaczego aborcja. Warszawa. Wydawnictwa Akademii Teologii Katolickiej, 1994.
• Chełstowski Jerzy: Aborcja w świadomości Polaków okresu przemian ustrojowych w ujęciu filozoficznym oraz w wymiarze biomedycznym i społecznym. Siedlce. Akademia Podlaska, 2000.
• Cunningham F. Gary, Leveno Kenneth J. et al.: Williams Obstetrics, Twenty-Third Edition. The McGraw-Hill Companies, Inc., 2010. ISBN 978-0-07-149701-5.
• Dzierżanowska-Peszko Joanna: Aborcja: przyczyny i konsekwencje. Opole. Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, 2005.
• Galewicz Włodzimierz (red.), Początki ludzkiego życia. Antologia bioetyki, tom 2, Kraków: Universitas, 2010, ISBN 97883-242-1433-4.
• Jacqueline Heinen, Anna Matuchniak-Krasuska: Aborcja w Polsce. Warszawa: PTR, 1995.
• Jan Paweł II: O życiu: aborcja, eutanazja, wojna. wybór, oprac. i przedm. Andrzej Sujka. Kraków. Wydawnictwo M, 2005.
• Kis János: Aborcja: Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993.
• Kostro Ludwik: Eros, seks i aborcja w ocenie katolicyzmu krytycznego. Gdańsk. Wydawnictwo Scientia, 2006
• Kreeft Peter: Aborcja? – trzy punkty widzenia. Peter Kreeft. Warszawa. Wydawnictwo Fronda ; 2007.
• JeffJ. McMahan JeffJ., Etyka zabijania. Problemy na obrzeżach życia, KatarzynaK. Kuś (tłum.), JoannaJ. Bednarek (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, ISBN 978-83-01-17276-3 .
• Michels Nancy: Aborcja – przywrócić życiu sens. Katowice: Wydawnictwo Credo, 2005.
• Ostrowicka Beata: Aborcja w świetle filozoficznych koncepcji życia. Kraków 1992
• Polityka i aborcja: pod red. Mirosława Chałubińskiego: Warszawa: Agencja Scholar, 1994.
• Schooyans Michel: Aborcja a polityka. Lublin. Instytut Jana Pawła II KUL, 1991.
• Tribe Laurence H.: Aborcja: konfrontacja postaw.; przekład Małgorzata Studzińska. Poznań. Wydawnictwo Zysk i S-ka, 1994.
• Willke Barbara, Willke Jack: Aborcja: pytania i odpowiedzi. Gdańsk. Wydawnictwo Stella-Maris. 1990

Linki zewnętrzne

• Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. z 1993 r. nr 17, poz. 78)
  • Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 1996 r. nr 139, poz. 646)
    • Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 maja 1997 r., sygn. akt K 26/96
    • Obwieszczenie Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 grudnia 1997 r. o utracie mocy obowiązującej art. 1 pkt 2, art. 1 pkt 5, art. 2 pkt 2, art. 3 pkt 1 i art. 3 pkt 4 ustawy o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz o zmianie niektórych innych ustaw. (Dz.U. z 1997 r. nr 157, poz. 1040)
    • Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 7 lipca 2022 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. z 2022 r. poz. 1575)
• Ustawa z dnia 27 kwietnia 1956 r. o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (uchylona) (Dz.U. z 1956 r. nr 12, poz. 61) (uchylona)
• Rada Ministrów: Sprawozdanie Rady Ministrów z wykonania w roku 2006 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz o skutkach jej stosowania. 2007-11-06. [dostęp 2007-11-26].