Antropocen – proponowana epoka geologiczna, charakteryzująca się znacznym wpływem człowieka na ekosystem i geologiczny system planety Ziemia. Wpływ ten będzie widoczny w przyszłości w śladach kopalnych. Antropocen nie jest oficjalnie uznany za epokę geologiczną, jednak jest postulowany przez wiele środowisk naukowych.
Historia pojęcia i etymologia
Termin zaproponowany w 2000 r. przez Paula Crutzena, laureata Nagrody Nobla w dziedzinie chemii (1995), pracownika Instytutu Oceanografii imienia Scrippsa. Nazwa antropocen pochodzi z języka starogreckiego od anthropos (człowiek) i kainos (nowy). Nawiązuje do wpływu człowieka na funkcjonowanie procesów przyrodniczych zachodzących w skali Ziemi. Przejawem tego ma być gwałtowna urbanizacja świata, szybkie wyczerpywanie przez człowieka paliw kopalnych gromadzonych w naturze przez setki milionów lat oraz zanieczyszczenie środowiska i emisja gazów cieplarnianych. Według Crutzena nowa epoka geologiczna rozpoczęła się już 200 lat temu. Postulatora antropocenu poparli geologowie Jan Zalasiewicz i Mark Williams z Uniwersytetu w Leicester w Wielkiej Brytanii oraz Daniel Richter z Uniwersytetu Duke'a w USA. Uczeni ci wezwali Międzynarodową Komisję Stratygraficzną, by ogłosiła, że żyjemy w epoce antropocenu.
Datacja
Proponuje się wiele dat rozpoczęcia epoki antropocenu. Według części badaczy, rozpoczął się wraz z rewolucją neolityczną, czyli ok. 10 000–4000 p.n.e. (co wykluczałoby istnienie holocenu). Inni wskazują rewolucję przemysłową z końca XVIII wieku, bądź początek ery atomu, czyli lata czterdzieste i pięćdziesiąte XX wieku.
Charakterystyka epoki
Antropocen charakteryzuje szereg unikalnych cech.
Zanik bioróżnorodności
Jednym z najbardziej drastycznych objawów antropocenu jest znaczący zanik bioróżnorodności, czasem nazywany nawet szóstym wymieraniem. Prędkość utraty bioróżnorodności nie jest dokładnie ustalona: prawdopodobnie wynosi od 100 do 1000 razy więcej niż normalnie, tj. bez udziału człowieka.
Utrata bioróżnorodności jest spowodowana przez człowieka pośrednio i bezpośrednio. Pośrednie działanie to przede wszystkim sprowadzanie na nowe tereny niespotykanej wcześniej ilości gatunków inwazyjnych. Gatunki te, niszczą lokalne ekosystemy doprowadzając do zagłady gatunków endemicznych. Przykładem takiej katastrofy było sprowadzenie latesa nilowego do jeziora Wiktorii w latach 50 XX wieku w celach hodowlanych. Gatunek ten doprowadził do wymarcia kilkuset innych w niezwykle krótkim czasie. Introdukcja Latesa była jednak korzystna ekonomicznie: nad jeziorem Wiktorii rozwinęło się rybołówstwo przynoszące olbrzymie zyski.
Do bezpośrednich przyczyn zaniku bioróżnorodności zalicza się przede wszystkim intensywne połowy i polowania, kłusownictwo i niszczenie rozmaitych ekosystemów (wycinka lasów, zatruwanie rzek chemikaliami), co powoduje wymarcie gatunków przystosowanych do życia w niszczonych przez człowieka siedliskach.
Zmiany klimatu
Charakterystyczną cechą antropocenu jest bezprecedensowe tempo zmian klimatu. Od połowy XX wieku obserwuje się podwyższenie średniej temperatury atmosfery i oceanów. Prognozy modeli klimatycznych wskazują, że średnia temperatura globalna powierzchni Ziemi podniesie się w XXI w. o 1,1–6,4 °C. Powody ocieplenia są przede wszystkim antropogeniczne: poprzez emisje gazów cieplarnianych do atmosfery (głównie CO2) następuje efekt cieplarniany. Gigantyczne ilości dwutlenku węgla emitują przede wszystkim przez przemysł (spalanie paliw kopalnych jest odpowiedzialne za około 70% emisji CO2 do atmosfery), czy wylesianie. Skutki tak szybkich zmian mogą być drastyczne. Do efektów zmian klimatycznych należą:
- Migracje ludności – strefa podzwrotnikowa staje się skrajnie nieprzyjazna dla człowieka. Ekstremalne temperatury oraz braki w żywności i wodzie prowadzą do masowych migracji na północ.
- Topnienie lodowców i lądolodów – pokrywy lodowe topnieją w niespotykanym wcześniej tempie. W lipcu 2019 roku objętość lądolodu w Arktyce (8800 kilometrów kwadratowych) była 47% niższa od średniej objętości z lat 1979 - 2018. Topnienie czasz lodowych powoduje podniesienie się średniego poziomu mórz.
- Zmiany w częstotliwości zachorowań – antropogenicznie warunkowane zanieczyszczone powietrze powoduje rozmaite choroby układu oddechowego i zwiększa prawdopodobieństwo zachorowań na nowotwory.
- Ekstremalne zjawiska pogodowe – zmiany klimatu wpływają na częstsze występowanie takich katastrof jak ogromne susze, pożary, czy tornada.
Zmiany na powierzchni planety
Człowiek przekształca powierzchnię Ziemi na niespotykaną dotąd skalę. Gwałtowna urbanizacja, połączona z budową dróg i przetwarzaniem środowiska naturalnego na potrzeby rolnictwa i przemysłu spowodowała drastyczną przemianę planety. Epoka antropocenu więc, to czas wielkich przemian geograficznych, zachodzących w niezwykle krótkim czasie.
Eksploatacja złóż
Epoka antropocenu charakteryzuje się także ogromną eksploatacją złóż, przede wszystkim paliw kopalnych. Człowiek wydobywa w ekspresowym tempie wielkie ilości złóż naturalnych, takich jak ropa naftowa, czy gaz ziemny. Złoża te powstające przez setki milionów lat, wydobywane są w tempie uniemożliwiającym jakąkolwiek regeneracje tych dóbr.
Zanieczyszczenie środowiska
Antropocen to czas ogromnego zanieczyszczania środowiska. Brak skutecznej polityki gospodarowania odpadami i emitowanymi gazami (zwłaszcza w krajach trzeciego świata) prowadzi do drastycznych skutków, taki jak:
- smog – spowodowany głównie przez emisje spalin do atmosfery, powoduje choroby układu oddechowego, złe samopoczucie, zwiększa szanse wystąpienia nowotworów. Pojawia się głównie nad dużymi miastami.
- globalne ocieplenie
- dziura ozonowa – dziura w powłoce ozonowej, tworząca się na biegunach, a chroniąca powierzchnię Ziemi przed promieniowaniem ultrafioletowym
- kwaśne deszcze – emitowane przez przemysł i rolnictwo, siarka i azot prowadzą do występowania deszczy o kwasowym pH, niezwykle szkodliwych dla środowiska
- problem gospodarowania śmieciami – w samej Unii Europejskiej w 2016 roku jeden człowiek średnio wyprodukował niemal 5 ton śmieci. Brak odpowiedzialnej polityki gospodarowania odpadami prowadzi do powstawania takich zjawisk jak Wielka Pacyficzna Plama Śmieci.
Humanistyka
Do koncepcji antropocenu nawiązują także nauki humanistyczne, literatura i sztuka. Antropocen, towarzysząca mu skala czasowa i konsekwencje ekologiczne powodują pytania o śmierć i koniec cywilizacji, zakres i metody humanistycznych dociekań oraz emocjonalne odpowiedzi na „ koniec natury. Został również skrytykowany jako konstrukcja ideologiczna. Niektórzy lewicowi ekolodzy sugerują, że termin „kapitałocen” jest terminem bardziej odpowiednim pod względem historycznym.
Istnieje kilka filozoficznych podejść do sposobu radzenia sobie z przyszłością antropocenu: działać jak dotychczas, łagodzenie skutków, geoinżynieria.
Antropocen jest obiektem zainteresowania wielu dziedzin kultury. Powstały o nim między innymi:
- Antropocen: epoka człowieka – film dokumentalny z 2018 roku w reżyserii Edwarda Burtynsky`ego, Jennifer Baichwal i Nicka de Pencier
- Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu – książka autorstwa Ewy Bińczyk
- Zarządzanie w antropocenie – numer tematyczny kulturoznawczego czasopisma naukowego „Przegląd Kulturoznawczy” (2021)