Axis mundi (z łac., „oś kosmiczna”, „oś świata”) – idea środka świata, uważanego za stabilny element Wszechświata.
Według wierzeń różnych ludów na osi następuje zatrzymanie czasu, przez co możliwy jest pełny kontakt zarówno z przeszłością, jak i przyszłością. Stanowić miało miejsce najświętsze z najświętszych. W wielu kulturach stanowiło podstawową koncepcję kosmogonii, kreacji Kosmosu, biogenezy a nawet antropogenezy – zazwyczaj wierzono, że od Axis mundi rozpoczęło się stwarzanie świata.
Wyobrażenia
Jego wyobrażeniem (w różnych kulturach) były: góra kosmiczna, drzewo kosmiczne, filar, kolumna lub słup (te ostatnie mają wtedy dodatkowy sens – są wspornikami niebios).
Słup
Australijskie plemię Aruntów, Achilpa za oś kosmiczną przyjęło słup, który miał otrzymać ich praprzodek od istoty boskiej o imieniu Numbakula. W czasie swoich wędrówek Aruntowie nie rozstawali się ze świętym słupem (kauwa-auwa). Słup przedstawiał oś kosmiczną, gdyż wokoło niego przestrzeń nieznana zamieniała się w ,,świat”, uporządkowaną rzeczywistość. Złamanie słupa oznaczało ,,koniec świata”, nawrót do chaosu.
Góra kosmiczna
Według części koncepcji wierzeń Słowian i ludów poprzedzających, za górę kosmiczną uchodzić miała Łysa Góra lub Ślęża.
- Meru w Indiach.
- Haraberezaiti w Iranie.
- Garizim w Palestynie, bo według tradycji hebrajskiej Palestyna nie została zalana przez biblijny potop.
Dla muzułmanów Kaaba, gdyż gwiazda polarna dowodzi, że znajduje się ona na wprost środka nieba.
Drzewo kosmiczne
Pod postacią ogromnego drzewa (a konkretniej jesionu) wszechświat wyobrażali sobie wikingowie (zobacz: Yggdrasil).
Nawiązania do drzewa kosmicznego pojawiają się w powieściach fantastycznych Lidii Mai Kossakowskiej (Zakon Krańca Świata, Ruda sfora) oraz Dana Simmonsa (Hyperion, Endymion).
Symbole Axis mundi
Symbolami Centrum na ziemi były: kurhany, germański pień irminsul, krzyże, lingamy, słowiańskie kultowe słupy – gaik, maik (zob. Słup Majowy), szamańskie drzewka, xoanony, omfalosy, święte kolumny, święte góry, kaduceusze, labrys, piramidy, egipska kolumna dżed, małoazjatycki betyl, sampo itd.
Ikonograficznymi znakami Centrum i osi kosmicznej są symbole takie jak swastyka, sześcio- lub dwunastoramienna rozeta, czterolistna koniczynka, kwiat lotosu czy labirynt. Punkt środkowy tych znaków – jako miejsce, przez które przenika oś kosmiczna – jest zawsze punktem o najwyższej religijnej doniosłości.