Kulczyba

Kulczyba

Strychnos toxifera
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	goryczkowce
Rodzina	loganiowate
Rodzaj	kulczyba
Nazwa systematyczna
Strychnos Linnaeus Sp. Pl. 189. 1 Mai 1753
Typ nomenklatoryczny
S. nux-vomica L.

Strychnos brasiliensis

Strychnos dalzellii var. lanceolaris

Kulczyba (Strychnos L.) – rodzaj roślin z rodziny loganiowatych Loganiaceae. Obejmuje ok. 190 lub 203 gatunki (najbardziej zróżnicowany rodzaj w obrębie rodziny). Najwięcej gatunków występuje w Afryce równikowej, gdzie jest ich ok. 75, poza tym rodzaj obecny jest w Ameryce Środkowej i północnej oraz środkowej części Ameryki Południowej, w całej Afryce subsaharyjskiej, w Azji południowej i południowo-wschodniej, na Nowej Gwinei oraz w północnej i wschodniej Australii. Większość gatunków występuje w nizinnych lasach równikowych, część rośnie na sawannach.

Rodzaj o największym znaczeniu ekonomicznym w rodzinie. Rośliny te dostarczają silnie trujących alkaloidów takich jak strychnina i brucyna, używanych m.in. do trucia strzał (zob. kurara) i ryb (niezależnie stosowane przez ludy miejscowe zarówno na Starym, jak i Nowym Świecie). Już w niewielkich dawkach powodują one paraliż mięśni i śmierć. Wykorzystywane są w trutkach na gryzonie. W małych dawkach strychnina stymuluje ośrodkowy układ nerwowy i stosowana jest przy omdleniach, zatruciach eterem i chloroformem, poprawia też zdolność widzenia. Podstawowym źródłem strychniny są nasiona kulczyby wroniego oka. Mimo silnie trujących nasion sam miąższ owoców bywa nietoksyczny i niektóre gatunki o większych i mniejszych owocach są jadalne (S. cocculoides, S. madagascariensis, S. pungens, S. spinosa). Przypuszcza się, że owoce kulczyby mogły być wzmiankowane w Biblii jako owoce drzewa poznania dobra i zła (jabłoń domowa dotarła do basenu Morza Śródziemnego dopiero ok. 1 tys. lat p.n.e.). Rośliny te stosowane są także jako lecznicze. Drewno Strychnos colubrina stosowane jest przy ukąszeniach żmij, a wraz z korą do leczenia malarii. Aborygeni w północnej Australii jadali owoce kulczyby i używali ich miąższu do leczenia chorób skóry. Nasionami Strychnos potatorum pociera się od wewnątrz naczynia w celu użycia ich do klarowania wody pitnej. Część gatunków wykorzystywana jest jako źródło drewna.

Morfologia

Nasiona kulczyby wronie oko

Strychnos colubrina

Strychnos colubrina

Pokrój

Liany, krzewy i drzewa (na sawannach do 10 m wysokości, w lasach równikowych osiągające co najmniej 20 m lub 35 m oraz do 100 cm pierśnicy), z cierniami lub bez, często z wąsami czepnymi wyrastającymi w kątach liści, zwijającymi się, drewniejącymi i grubiejącymi w miejscu wygięcia. Pędy nagie lub z włoskami pojedynczymi.

Liście

Naprzeciwległe, ogonkowe lub krótkoogonkowe, zwykle z wyraźnymi poduszeczkami liściowymi, z przylistkami zwykle zredukowanymi do wąskiego, orzęsionego rąbka łączącego nasady ogonków. Blaszka liściowa pojedyncza, całobrzega, kształtu od okrągłego do wąskoeliptycznego. Wiązki przewodzące drugiego rzędu w liczbie 3–7, łukowate, często wyraźne, oddzielające się blisko nasady blaszki. Blszaka często skórzasta.

Kwiaty

Zwykle zebrane luźne lub gęste w kwiatostany wiechowate lub wierzchotkowate szczytowe lub wyrastające w kątach liści. Przysadki łuskowate. Kwiaty są promieniste (czasem działki kielicha są nierównej wielkości), 4 i 5-krotne, siedzące lub szypułkowe. Kielich zrosłodziałkowy, z działkami mniej lub bardziej zodzielonymi. Korona zrośnięta u dołu w krótszą lub dłuższą rurkę z rozpostartymi łatkami na szczycie. Płatki koloru białego do żółtego, zielonkawe, rzadko pomarańczowe lub żółtobrązowe. Pręciki przyrośnięte do rurki korony, krótsze lub dłuższe od niej, z nitkami cienkimi i różnego kształtu pylnikami (kulistymi do wąsko podługowatych). Zalążnia powstaje z dwóch owocolistków i zwykle jest dwukomorowa, rzadko z jedną komorą. W komorach z kilkoma lub licznymi zalążkami. Szyjka słupka walcowata, na końcu z główkowatym lub dwudzielnym znamieniem.

Owoce

Różnej wielkości, kuliste (zazwyczaj) lub podługowate jagody, czerwone lub pomarańczowe po dojrzeniu (czasem żółte, zielone, brązowe lub czarne). O skórce grubej i twardej. W środku zwykle z miąższem pomarańczowym, zawierającym pojedyncze do 15 nasion. Te duże (od 0,5 do 3 cm średnicy), zwykle spłaszczone, koliste lub owalne w zarysie, czasem kulistawe, ze skórzastą łupiną. Zarodek drobny.

Systematyka

Strychnos decussata

Strychnos madagascariensis

Strychnos potatorum

Strychnos psilosperma

Strychnos pungens

Strychnos wallichiana

Jeden z trzech rodzajów z plemienia Strychneae Dumort. wyróżnianego w obrębie rodziny loganiowatych Loganiaceae Martius. W obrębie rodzaju wyróżniano tradycyjnie 12 sekcji, ale nie są one monofiletyczne.

Wykaz gatunków