Marilyn Monroe

Marilyn Monroe

Marilyn Monroe (1953)
Imię i nazwisko	Norma Jeane Mortenson
Data i miejsce urodzenia	1 czerwca 1926 Los Angeles
Data i miejsce śmierci	5 sierpnia 1962 Los Angeles
Zawód	aktorka, modelka, piosenkarka, producentka filmowa
Współmałżonek	James Dougherty (1942–1946; rozwód) Joe DiMaggio (1954–1954; rozwód) Arthur Miller (1956–1961; rozwód)
Lata aktywności	1945–1962
Strona internetowa

Marilyn Monroe, właśc. Norma Jeane Mortenson (wym. [ˈmɛrələn mənˈroʊ]; ur. 1 czerwca 1926 w Los Angeles, zm. 5 sierpnia 1962 tamże) – amerykańska aktorka, modelka, piosenkarka i producentka filmowa. Gwiazda filmowa, ikona kultury popularnej oraz seksbomba lat 50. i 60. XX w. American Film Institute umieścił ją na szóstym miejscu na liście największych aktorek wszech czasów (The 50 Greatest American Screen Legends).

Karierę zaczęła w latach 40. jako pin-up girl. Później trafiła do świata filmu, gdzie pracowała dla 20th Century Fox (1946–47) i Columbia Pictures (1948). W 1951 związała się z wytwórnią Fox, wkrótce później zyskała popularność dzięki występom w filmach: Małpia kuracja, Niagara, Mężczyźni wolą blondynki czy Słomiany wdowiec. Zasłynęła z ról stereotypowych blondynek, ale wcielała się również w postacie bardziej złożone i dramatyczne. W 1955 studiowała aktorstwo metodyczne w Actors Studio u Lee Strasberga i założyła własną wytwórnię – Marilyn Monroe Productions. Za rolę Elsie w Księciu i aktoreczce otrzymała nagrody David di Donatello i Crystal Star Award, a za rolę Sugar „Kane” Kowalczyk w Pół żartem, pół serio zdobyła Złoty Glob. Film Skłóceni z życiem był ostatnim w jej karierze.

Wiele uwagi prasa poświęcała życiu prywatnemu Monroe. Aktorka zmagała się z uzależnieniami, m.in. od alkoholu i barbituranów, a także z zaburzeniami psychicznymi. Była trzykrotnie rozwiedziona, a jej małżeństwa z baseballistą Joe DiMaggio i dramaturgiem Arthurem Millerem były przedmiotem zainteresowania mediów. Nie miała dzieci, choć spekuluje się, iż w okresie nastoletnim urodziła syna, który został jej odebrany krótko po porodzie.

Zmarła w 1962 w wieku 36 lat z powodu przedawkowania barbituranów w swoim domu w Los Angeles. Choć jej śmierć została uznana za „prawdopodobne samobójstwo”, wokół niej pojawiło się kilka teorii spiskowych.

Życiorys

Młodość

Norma Jeane Mortenson urodziła się 1 czerwca 1926 o godz. 9:30 w County Hospital w Los Angeles. Była córką Gladys Pearl Baker z d. Monroe i Charlesa Stanleya Gifforda – montażystów w Hollywoodzkiej Wytwórni Filmowej Consolidated Film Industries. W jej akcie urodzenia (oraz w akcie ślubu z Arthurem Millerem) jako jej ojciec widnieje Martin Edward Mortenson, drugi mąż Gladys, który opuścił rodzinę tuż przed narodzinami Normy i z którym Gladys rozwiodła się w 1928. Miała dwoje rodzeństwa przyrodniego: Roberta (1917–1933) i Berniece (1919-2014), dzieci Gladys z jej pierwszego małżeństwa z Johnem Newtonem Bakerem, które po rozwodzie rodziców w 1923 zamieszkały z ojcem.

4. Frederick Almy Gifford (1867-1957)
			2. Charles Stanley Gifford (1898-1965)
5. Lizzie Easton Tennant Gifford (1866-1904)
						1. Marilyn Monroe
6. Otis Elmer Monroe (1866–1909)
			3. Gladys Pearl Baker (1902–1984)
7. Della Hogan Monroe (1876–1927)

W związku z tym, że Gladys nie mogła zrezygnować z pracy na rzecz opieki nad córką. 13 czerwca 1926 Norma trafiła pod opiekę rodziny zastępczej – Alberta i Idy Bolenderów, gorliwych protestantów. Matka łożyła na utrzymanie córki i sporadycznie ją odwiedzała, aż w 1933 odebrała ją i wspólnie zamieszkały przy ulicy Arbol Drive 6812 w Hollywood wraz z rodziną aktorską Atkinsonów. 15 stycznia 1934 Gladys zachorowała na schizofrenię paranoidalną (stwierdzono, że jest niepoczytalna) i została pacjentką Metropolitan State Hospital w Los Angeles. Resztę życia spędziła w izolacji i rzadko miała okazję spotkać się z córką. Norma wówczas trafiła pod opiekę Grace McKee, przyjaciółki Gladys, po czym trafiła do sierocińca, w którym pozostała do czerwca 1937. Po latach tak wspominała ten czas: Rodzice wszystkich dzieci w sierocińcu umarli. Ja miałam co najmniej jednego rodzica – matkę, ale ona mnie nie chciała. Zbyt się wstydziłam, aby próbować wyjaśnić to innym dzieciom. Szczęśliwa byłam tylko wtedy, gdy zabierano nas do kina. Wychowywało ją łącznie 11 różnych rodzin zastępczych, m.in. Olivia Monroe (szwagierka Gladys Monroe) i Edith Ana Atchinson Lower (ciotka Grace McKee).

Twierdziła, że gdy miała osiem lat, padła ofiarą molestowania seksualnego ze strony mężczyzny o nazwisku Kimmel, lokatora rodziny zastępczej, u której w tym czasie mieszkała, ponadto zgwałcić mieli próbować ją Ervin Goddard (mąż Grace McKee) oraz jej starszy kuzyn.

Jako dziecko jąkała się i była dość wstydliwa. Była przeciętną uczennicą. Po ukończeniu nauki w Emerson Junior High School kontynuowała edukację w Van Nuys High School, którą jednak porzuciła po roku, mając 15 lat, po czym przeszła do University High School. W okresie szkolnym występowała w przedstawieniach, w których najczęściej obsadzano ją w rolach męskich. W 1942 rodzina Goddardów, pod której opieką pozostawała Norma Jeane, planowała wyprowadzkę z miasta, jednak bez 16-letniej Mortenson. Aby uniknąć powrotu do sierocińca, 19 czerwca 1942 poślubiła Jamesa Dougherty’ego.

Droga do sławy

W kwietniu 1944, dzięki pomocy Ethel, swojej teściowej, znalazła zatrudnienie w Radio Plane, fabryce produkującej samoloty do celów szkoleniowych, dla której pracowała po 10 godzin dziennie i zarabiała 20 dol. tygodniowo. W trakcie pracy w fabryce spotkała fotografa Davida Connovera, który wykonywał zdjęcia na potrzeby fotoreportażu dla magazynu „Yank”. Choć żadne z jej zdjęć nie zostało opublikowane, zdecydowała się na rozpoczęcie pracy jako fotomodelka. Porzuciwszy pracę w fabryce, kontynuowała współpracę z Connoverem, z którym zrealizowała kilka sesji zdjęciowych. Za godzinę pozowania do zdjęć zarabiała pięć dolarów. W sierpniu 1945 podpisała kontrakt z Blue Book Model Agency, a jej zdjęcia zdobiły okładki czasopism, takich jak „Pageant”, „Swank”, „Sir” czy „Peek”. Pracowała także z fotografem André de Dienesem, który został jej kochankiem. W tym okresie zmieniła swój wizerunek, prostując i farbując włosy na blond.

Dzięki pomocy Emmeline Snively, swojej pracodawczyni, w 1946 wkroczyła do świata filmu. Zainteresowanie współpracą z aktorką wyraził Howard Hughes, szef RKO Pictures, o czym poinformowano w notatce opublikowanej 29 lipca 1946 w magazynie „Los Angeles Times”. Ostatecznie została jednak aktorką kontraktową wytwórni 20th Century Fox, pomyślnie przechodząc zdjęcia próbne u Bena Lyona. Jej gaża wówczas wynosiła 75 dol. tygodniowo. W tym czasie za namową Bena Lyona, kierownika ds. obsady w 20th Century Fox, przybrała pseudonim artystyczny – przez jakiś czas występowała jako Carole Lind, ostatecznie zaczęła przedstawiać się jako Marilyn Monroe, czym nawiązała do imienia aktorki Marilyn Miller i nazwiska panieńskiego swojej matki. Marzyła o karierze pokroju Jean Harlow, która była jej idolką. Podjęła naukę w Actors’ Laboratory Theatre, co opłacała jej wytwórnia. Ponadto brała udział w lekcjach śpiewu, tańca i pantomimy, a także kontynuowała karierę fotomodelki. Na początku 1947 zadebiutowała na planie filmowym epizodyczną rolą w komedii Scudda Hoo! Scudda Hay!, następnie zagrała niewielką rolę kelnerki w dramacie Dangerous Years. Po tym, jak w sierpniu 1947 wytwórnia nie przedłuża kontraktu z Monroe, aktorka wróciła do fotomodelingu oraz kontynuowała naukę w Actors’ Laboratory Theatre. Pod wrażeniem ambicji Monroe był Sidney Skolsky, dziennikarz „New York Post”, który mówił: To było jasne, że Monroe jest gotowa ciężko pracować. Chciała być aktorką i gwiazdą filmową. Wiedziałem, że nic jej nie powstrzyma. Dorabiała, pracując jako dziewczyna na telefon. W tym okresie przeszła kolejną zmianę wizerunku – przefarbowała włosy na kolor platynowego blondu oraz skorygowała wadę zgryzu.

Dzięki ożywionym kontaktom towarzyskim i domniemanemu romansowi z Josephem Schenckiem w marcu 1948 podpisała półroczny kontrakt z Columbia Pictures, na którego mocy zarabiała 125 dol. tygodniowo. Wiosną 1948 rozpoczęła naukę aktorstwa pod opieką Natashy Lytess, z którą miały ją łączyć również relacje romantyczne, jednak Monroe nie odwzajemniała uczucia swojej nauczycielki. Niedługo później wystąpiła w niskobudżetowym musicalu Dziewczęta z chóru, w którym m.in. zaśpiewała piosenki „Every Baby Needs a Da Da Daddy” i „Anyone Can See I Love You”. Produkcja przeszła bez echa, choć Monroe zebrała przychylne recenzje prasowe za swój występ, głównie za wykonanie utworów. Mimo tego wytwórnia nie przedłużyła kontraktu z Monroe. Pozbawiona źródła dochodu, była asystentką iluzjonisty i pozowała nago do zdjęć.

W grudniu 1948 poznała łowcę talentów Johnny’ego Hyde’a, z którym wkrótce się związała i który sfinansował jej operację usunięcia dwóch plamek na podbródku oraz guzka z czubka nosa oraz wstawienia silikonowej protezy poniżej dolnych dziąseł. Dzięki pomocy Hyde’a w 1949 wystąpiła epizodycznie w filmie braci Marx Szczęśliwa miłość; za występ zainkasowała 500 dol. Mimo niewielkiej roli w produkcji, została zaangażowana do promocji filmu w prasie, a jej zdjęcia ukazały się w czasopiśmie „Photoplay”. Po zakończeniu pracy nad filmem zapozowała nago do zdjęć, za co miała zainkasować 50 dolarów. Fotograf Tom Kelley sprzedał zdjęcia firmie Western Lithograph Company, która jednak zwlekała z ich publikacją przez kilka lat.

Początki kariery w Hollywood

Dzięki kontaktom Hyde’a i wsparciu Sama Spiegela John Huston jesienią 1949 powierzył Monroe główną rolę żeńską w Asfaltowej dżungli; jej kreacja Angeli Phinlay została doceniona przez prasę i uchodzi za punkt zwrotny w karierze aktorki. Howard Hawks, wcześniej lekceważąco wypowiadający się o aktorce, wysłał telegram gratulacyjny Hustonowi. W 1950 wystąpiła w drugoplanowej roli młodej aktorki Claudii Caswell w filmie Josepha L. Mankiewicza Wszystko o Ewie. 11 maja 1950 Hyde wynegocjował siedmioletni kontrakt dla aktorki z 20th Century Fox, dzięki któremu zarabiała do 1,5 tys. dol. tygodniowo. W grudniu tego samego roku Hyde zmarł wskutek ciężkiej choroby, a śmierć promotora pchnęła Monroe do podjęcia próby samobójczej. W marcu 1951 wzięła udział w 23. ceremonii wręczenia Oscarów, na której wręczyła statuetkę Thomasowi T. Moultonowi. W tym czasie rozpoczęła studia na kierunku literatura i sztuka renesansu na Uniwersytecie Kalifornijskim, podjęła lekcje aktorstwa u Michaiła Czechowa (wciąż pozostając podopieczną Natashy Lytess) oraz zagrała drugoplanowe role w kilku niskobudżetowych filmach, m.in. w Love Nest w reż. Josepha M. Newmana i Pobierzmy się w reż. Richarda Sale’a. Krytycy chwalili ją za występ w roli sekretarki w komedii Harmona Jonesa As Young As You Feel (na planie filmu nawiązała romans z Elią Kazanem), ponadto stała się ulubioną pin-up girl wśród amerykańskich żołnierzy walczących w czasie wojny koreańskiej, a wyrazem jej rosnącej popularności były tysiące listów, jakie otrzymywała od fanów.

W 1952 firma Western Lithograph Company opublikowała w kalendarzu dla dorosłych nagie zdjęcia Monroe, które zostały jej zrobione trzy lata wcześniej. Fotografie publikowane były także m.in. na kartach do gry, breloczkach, długopisach i ubraniach. Aktorce grożono zerwaniem kontraktu filmowego i przerwaniem jej zdjęć do filmu Na krawędzi. Monroe wówczas udzieliła wywiadu reporterce United Press International, której wyjaśniła, że zdecydowała się na tę sesję, ponieważ była zdesperowana brakiem pieniędzy na życie, chociaż uważała, że „porządne dziewczyny nie pozują nago”. Jej tłumaczenia w tej kwestii uznano za wiarygodne, a skandal ostatecznie nie wpłynął negatywnie na jej karierę. Również w 1952 za sprawą Sidneya Skolsky’ego Monroe zagrała u Fritza Langa w Clash by Night, a jej występ został doceniony m.in. przez „The Hollywood Reporter”. Z kolei w Proszę nie pukać zagrała swoją pierwszą główną rolę – wcieliła się w Nell Forbes, chorą psychicznie opiekunkę do dziecka. Niepewna swoich umiejętności aktorskich, na planie zdjęciowym chowała się w garderobie i odmawiała wyjścia na plan. Mimo tego jej występ w filmie zdobył uznanie krytyków.

Przez prasę została uznana w 1952 za „it girl”, czyli najbardziej atrakcyjną kobietę roku, ponadto pojawiła się na okładce magazynu „Life”, który przygotował o niej reportaż. Otrzymała również nagrodę Henrietta Award dla najpopularniejszej młodej aktorki. Wprawdzie Monroe próbowała zdjąć z siebie odium seksbomby i pragnęła bardziej ambitnych ról, to jednak producenci postrzegali ją przede wszystkim przez pryzmat seksapilu, wskutek czego występowała w dość podobnych kreacjach aktorskich, m.in. sekretarki w Małpiej kuracji u boku Cary’ego Granta czy w Uprzejmie informujemy, że nie są państwo małżeństwem, gdzie zagrała z Ginger Rogers. Już wówczas aktorka znana była z tego, że na planie zapominała tekstu oraz spóźniała się do pracy, na co znaczący wpływ miały jej niska samoocena oraz trema, a także zmagania z bezsennością. Problemy starała się niwelować poprzez spożywanie alkoholu i barbituranów oraz zażywanie amfetaminy. Richard Widmark tak opisywał pracę z Monroe:

Po zakończeniu zdjęć do Małpiej kuracji zagrała femme fatale w Niagarze, filmie nakręconym w Technicolorze. Sceny, w których występowała owinięta tylko w prześcieradło lub ręcznik, były wówczas szokujące i spotkały się z protestami środowisk kobiecych. Z kolei scena, w której aktorka spacerowała, kołysząc biodrami w uwodzicielski sposób, miała znaczący wpływ na odbieranie Monroe jako symbolu seksu. Sam film okazał się jednak dużym sukcesem kasowym oraz utorował drogę do sławy Monroe i potwierdził jej status seksbomby. Na rozdaniu nagród magazynu filmowego „Photoplay” ponownie skupiła na sobie uwagę, występując w złotej sukni, którą publicznie skrytykowała Joan Crawford. Również w 1952 została bohaterką piosenki Raya Anthony’ego „Marilyn” i uczestniczyła w uroczystej premierze utworu.

W tym okresie prasa doniosła, że matka Monroe żyje, mimo że aktorka twierdziła, iż jest sierotą. Kobieta wkrótce zachorowała i została zapisana do Sanatorium Rockhaven, gdzie przebywała do 1966, a jej główną opiekunką była Inez Melson, menedżerka Marilyn.

Mężczyźni wolą blondynki i Jak poślubić milionera

Pod koniec 1952 zagrała wraz z Jane Russell w musicalu Mężczyźni wolą blondynki w reżyserii Howarda Hawksa. Aby przygotować się do roli Lorelei Lee, codziennie przez miesiąc obserwowała broadwayowską wersję musicalu i grę Carol Channing, a lekcje tańca pobierała u Gwen Verdon. Upierała się przy dublach, chociaż reżyser był zadowolony z efektu. Zapytany w wywiadzie, co trzeba byłoby zrobić, aby przyspieszyć pracę na planie, odpowiedział: Zastąpić Marilyn, zmienić scenariusz, zwolnić reżysera. Jako element kampanii promocyjnej Monroe odcisnęła swoje dłonie przed Grauman’s Chinese Theatre. Gwiazda wykonała w filmie utwór „Diamonds Are a Girl’s Best Friend”, który stał się światowym przebojem i którego teledyskiem zainspirowała się w 1985 Madonna, tworząc niemalże identyczny wideoklip do swojego utworu „Material Girl”. Monroe za rolę w filmie otrzymała 18 tys. dol. (500 dol. tygodniowo). Film został dobrze przyjęty przez krytyków i znalazł się na liście najbardziej dochodowych filmów 1953, a Rainer Werner Fassbinder wymieniał film jako jeden z ulubionych. O kreacji Monroe tak pisał „Life”: Marilyn śpiewa i tańczy z zaskakującą sprawnością. Pełna kobiecości, wolna jak ptak.

We wrześniu wystąpiła jako dziewczyna ze snu w telewizyjnym show Jacka Benny’ego, a 5 listopada premierę miał kolejny film z udziałem Monroe – komedia romantyczna Jeana Negulesco Jak poślubić milionera, w którym zagrała postać Poli Debevoise. Nakręcony dzięki CinemaScope obraz był czwartym najbardziej dochodowym filmem roku, przynosząc twórcom ponad 8 mln dolarów dochodu. Bacall, opisując pracę przy powstawaniu filmu, zwróciła uwagę, że Monroe była przestraszona, niepewna siebie i kompletnie polegała na radach Natashy Lytess. Zauważyła też, że Monroe poniekąd miała zazdrościć jej życia rodzinnego. Z kolei Alexander D’Arcy stwierdził, że Lytess miała destrukcyjny wpływ na aktorkę. Producent Nunnally Johnson stwierdził, że „Monroe jest trochę jak zombie”, a rozmowa z nią przypomina rozmowę z kimś, kto siedzi pod wodą. Pod koniec roku nagie zdjęcia Monroe, autorstwa Toma Kelleya, zostały opublikowane przez Hugh Hefnera w pierwszym numerze „Playboya” z grudnia 1953. Aktorka znalazła się także na liście najbardziej dochodowych gwiazd show-biznesu w 1953.

Słomiany wdowiec

4 stycznia 1954 została zawieszona przez studio 20th Century Fox, bowiem odmówiła roli w filmie Różowe pończochy, ponieważ twierdziła, że ten nie spełnia jej ambicji aktorskich. Jednakże w marcu szefostwo wytwórni porozumiało się z aktorką i zaangażowało ją do ekranizacji broadwayowskiego Słomianego wdowca, komedii romantycznej Billy’ego Wildera. Wcześniej jednak aktorka zagrała w nieudanym musicalu Nie ma jak show. Ed Sullivan, oceniając wykonanie piosenki „Heat Wave” przez Monroe, stwierdził, że „było to jedno z najbardziej rażących naruszeń dobrego smaku, jakie kiedykolwiek widział“. 30 kwietnia 1954 premierę miał kolejny film z Monroe w roli głównej – Rzeka bez powrotu, który kręciła latem 1953 i który zebrał chłodne recenzje.

W Słomianym wdowcu zagrała obiekt pożądania i seksualnych fantazji Richarda Shermana (Tom Ewell). Film znany jest głównie ze sceny, w której aktorka stara się powstrzymać uniesioną podmuchem z kanału wentylacyjnego metra białą sukienkę. Początkowo scena została nakręcona 15 września 1954 zgodnie z wolą reżysera na nowojorskiej ulicy przed Trans-Lux Theatre, gdzie zebrało się kilka tysięcy gapiów. Gwizdy i krzyki zgromadzonych spowodowały, że zrealizowany materiał nie nadawał się do filmu i całą scenę powtórzono w studiu. Monroe potrzebowała na to 40 dubli. Dla pewności, aby nie odsłonić zbyt wiele, założyła dwie pary białej bielizny. Sukienka, w którą wystąpiła w tej scenie, została zlicytowana w 2011 za 4,6 mln dolarów i była to do 2016 najdroższa sukienka na świecie – wówczas to inna sukienka Monroe, w której wystąpiła dla Johna F. Kennedy’ego, została sprzedana za 4,8 mln dolarów. Pod koniec 1954 drugi rok z rzędu znalazła się na liście najbardziej dochodowych gwiazd show-biznesu.

Słomiany wdowiec miał premierę w 29. urodziny aktorki, 1 czerwca 1955, i okazał się sukcesem komercyjnym. Z dochodem na poziomie 6 mln dolarów znalazł się na liście najbardziej dochodowych filmów roku, a Monroe otrzymała nominację do nagrody BAFTA. Również w 1954 na potrzeby swojej biografii udzieliła wywiadu Benowi Hechtowi, jednak pod naciskiem ówczesnego męża Joe DiMaggio odmówiła publikacji książki i zerwała kontakty z pisarzem. Gdy rozmowy wbrew woli aktorki zostały opublikowane w British Empire News, Monroe zagroziła autorowi procesem sądowym, zarzucając mu zmanipulowanie jej wypowiedzi.

Przystanek autobusowy

W styczniu 1955, wciąż niezadowolona z 20th Century Fox, odeszła z firmy i założyła wraz z fotografem Miltonem Greenem własną wytwórnię – Marilyn Monroe Productions (MMP). Sztuka Will Success Spoil Rock Hunter? z Jayne Mansfield w roli głównej była satyrą na odważną decyzję Monroe. Aktorka przeprowadziła się do Nowego Jorku, zrezygnowała z pomocy Lytess, podjęła lekcje aktorstwa u Constance Collier i zapisała się do Actors Studio, gdzie uczyła się u Pauli i Lee Strasbergów, u których pomieszkiwała, stając się niemal członkinią ich rodziny. Pod wpływem nowego mentora zaczęła poddawać się psychoanalizie. W międzyczasie wystąpiła wraz z Amy i Miltonem Greene’ami w programie telewizyjnym Twarzą w twarz. Pod koniec 1955 porozumiała się z 20th Century Fox i podpisała z nią kontrakt, który obligował ją do gry w czterech filmach w ciągu siedmiu lat. Za każdy obraz miała otrzymać 100 tys. dolarów, mogła również wybierać m.in. reżysera i operatora oraz miała możliwość produkcji filmu w MMP. Batalia Monroe o niezależność artystyczną spowodowała, że prasa zaczęła ją traktować poważniej; redakcja „Los Angeles Mirror News” w styczniu 1956 napisała: Weterani sceny filmowej stwierdzili, że był to jeden z największych indywidualnych sukcesów, jakie kiedykolwiek osiągnęła aktorka. W tym czasie „Time” przygotował obszerny reportaż o życiu i karierze Monroe.

Pierwszym filmem, jaki zrealizowała Monroe po podpisaniu nowego kontraktu, był Przystanek autobusowy wyreżyserowany przez Joshuę Logana. Na potrzeby roli Cherie aktorka nauczyła się akcentu z Ozarku i zdecydowała się wystąpić w skromniejszym makijażu, co symbolizowało swego rodzaju nowy rozdział w jej karierze. Pomimo dużej determinacji i poświęcenia Monroe wciąż zmagała się z tremą, gdy tylko kamera zaczynała pracować. Logan obawiał się tego typu zachowań, niemniej doceniał aktorkę za jej zaangażowanie i zapał do pracy oraz porównał ją do Charliego Chaplina w umiejętności łączenia komizmu z tragizmem. Monroe ponadto miała wykazywać ataki agresji wobec pozostałych aktorów. W trakcie prac nad filmem trafiła do szpitala na dwa tygodnie wskutek infekcji wirusowej i wyczerpania organizmu; w tym czasie ekipa kręciła sceny niewymagające jej udziału aktorki na planie. Film po premierze, która odbyła się 31 sierpnia 1956, spotkał się z uznaniem widzów i krytyków, podobnie jak rola Monroe, czego odzwierciedleniem była nominacja do Złotego Globu dla najlepszej aktorki pierwszoplanowej.

Książę i aktoreczka

W międzyczasie, tj. latem 1956, Monroe rozpoczęła pracę na planie pierwszego niezależnego filmu swojej produkcji – Książę i aktoreczka. Fabuła oparta była na sztuce Śpiący książę, w której zagrali wspólnie Laurence Olivier i Vivien Leigh. Monroe kupiła prawa do spektaklu, a reżyserem filmu został sam Olivier. Na konferencji prasowej przed rozpoczęciem zdjęć pękło ramiączko sukienki Monroe, co odwróciło uwagę od tematu spotkania oraz wywołało wielkie poruszenie wśród fotoreporterów. Ten incydent był niejako przedsmakiem trudnej współpracy obydwu gwiazd filmowych. Olivier niejednokrotnie podnosił głos i krytycznie odnosił się do aktorki, a ta nie pozostawała mu dłużna, spóźniając się na plan. Olivier nie mógł pogodzić się z obecnością Pauli Strasberg na planie, ponieważ był przeciwnikiem stosowanych przez nią metod (np. ciągłego i przesadnego wychwalania swojej podopiecznej). Monroe po zakończeniu zdjęć przeprosiła całą ekipę filmową za swoje zachowanie.

Film przyniósł mniejsze niż spodziewane zyski w USA, a krytycy chłodno oceniali grę głównych aktorów. Tymczasem w Europie film został lepiej przyjęty, a Monroe otrzymała francuskiego Césara, włoską nagrodę David di Donatello oraz nominację do nagrody BAFTA. Współcześni znawcy kinematografii odnoszą się do filmu z większą estymą.

29 października 1956 uczestniczyła w premierze The Battle of the River Plate z udziałem Elżbiety II w Empire Theatre w Londynie.

Pół żartem, pół serio

W 1958 Monroe wzięła udział w sesji zdjęciowej dla „Life”, w której wcieliła się w dawne gwiazdy filmowe, m.in. Jean Harlow, Lillian Russell i Marlenę Dietrich. W tym samym roku wróciła do filmu, aby zagrać wraz z Jackiem Lemmonem i Tonym Curtisem w komedii Billy’ego Wildera Pół żartem, pół serio. Za namową męża Arthura Millera zgodziła się na rolę Sugar Kane, mimo że – wbrew swoim aspiracjom – miała po raz wtóry wcielić się w stereotypową blondynkę. W filmie zaśpiewała utwory: „Runnin’ Wild”, „I’m Thru with Love” czy „I Wanna Be Loved By You”, w którym dodatkowo zagrała na ukulele. Praca na planie była wyjątkowo trudna – Monroe była opryskliwa dla ekipy, znów spóźniała się do pracy i nie potrafiła zapamiętać swoich kwestii, przez co wymuszała na realizatorach liczne duble. W pewnym momencie trafiła do szpitala z powodu „psychicznego wyczerpania”. Curtis, zapytany o całowanie Monroe, odpowiedział, że „to jak całować Hitlera”. Wypowiedź urosła do miana hollywoodzkiej legendy, ale sam aktor powtarzał wielokrotnie, że ironizował sobie ze względu na jego zdaniem absurdalny poziom pytania. Faktem jest, że postawa Monroe dawała się we znaki osobom pracującym na planie do tego stopnia, że nie została zaproszona na bankiet na zakończenie zdjęć. Z większą empatią o Monroe wypowiadał się Lemmon. Billy Wilder z perspektywy czasu przyznał, że każdy może nauczyć się kwestii, ale to prawdziwa artystka może tak zagrać bez znajomości tekstu. Film po premierze w 1959 zebrał przychylne recenzje od krytyków oraz zapewnił twórcom sukces komercyjny. Monroe za rolę Sugar Kane otrzymała Złoty Glob, sam film uważany jest dziś za klasyk i jeden z najlepszych, jaki powstał w USA.

Pokochajmy się i Skłóceni z życiem

W 1960 zagrała w filmowym musicalu Pokochajmy się wraz z Yves Montandem, z którym zamężna wówczas aktorka nawiązała romans. Relacja obojga aktorów wyszła na jaw, gdy dziennikarka Hedda Hopper dowiedziała się w czasie wywiadu przeprowadzonego z Montandem o ich relacji i wstawiła tę informację na pierwsze strony gazet w Hollywood. W późniejszym czasie Monroe miała pretensje do Hopper o rozpowszechnianie takich informacji. Film został nisko oceniony przez krytyków i został uznany za najbardziej wulgarny ze wszystkich, w których wzięła udział Monroe. Krytycy docenili za to jej wykonanie coveru piosenki Cole’a Portera „My Heart Belongs to Daddy”. W ostateczności Pokochajmy się był ostatnim filmowym musicalem, w którym wystąpiła Monroe.

Ostatnim filmem ukończonym przez Monroe był dramat Skłóceni z życiem wyreżyserowany przez Johna Hustona, do którego scenariusz napisał ówczesny mąż aktorki Arthur Miller. Monroe na planie współpracowała z Montgomerym Cliftem, Elim Wallachem i Clarkiem Gable’em, którego Monroe w dzieciństwie uważała za prawdziwego ojca. Na pierwszą wspólną scenę filmowcy musieli czekać dwie godziny ze względu na stan zdrowotny aktorki, która z powodu zdenerwowania zażyła zbyt dużą dawkę Nembutalu. Kiedy zaspana pojawiła się na planie, nagle zniknęła, aby zwymiotować. Gdy wróciła, Gable objął ją i powiedział, że nic się nie stało, a następnie wspólnie udali się na prywatną rozmowę. Odtąd ich współpraca przebiegała na tyle poprawnie, na ile pozwalał stan psychofizyczny Monroe. W trakcie prac nad filmem zdrowie aktorki znacząco się pogorszyło (cierpiała na kamicę żółciową), a jej nałogi doprowadziły do tego, że na tydzień przerwano kręcenie obrazu, ponieważ Monroe trafiła do szpitala na detoksykację. W ostatni dzień zdjęciowy Gable z ulgą przyznał, że to już koniec, bo przez aktorkę nieomal dostał zawału serca. Następnego dnia aktor trafił do szpitala i dziesięć dni później zmarł na atak serca. Premiera Skłóconych z życiem odbyła się w styczniu 1961, kiedy to Monroe znajdowała się w szpitalu psychiatrycznym. Aktorka później przyznała, że nie lubiła ani filmu, ani swojej gry. Film zawiódł oczekiwania producentów, bowiem nie odniósł spodziewanego sukcesu komercyjnego, krytycy również mieli sprzeczne odczucia na temat produkcji, w tym gry Monroe. Wraz z upływem czasu obraz został uznany za klasyk, a rola Monroe za jedną z najlepszych w jej karierze.

Schyłek kariery

W 1961 zrobiła sobie przerwę od pracy na planie. Przeszła operację usunięcia pęcherzyka żółciowego i wyprowadziła się do Kalifornii, gdzie na początku 1962 kupiła dom w Brentwood. W tym samym roku odebrała nagrodę Henrietta Award dla najpopularniejszej aktorki, odsłoniła własną gwiazdę w Hollywood Walk of Fame przy 6778 Hollywood Boulevard oraz rozpoczęła pracę na planie filmu George’a Cukora Something’s Got to Give, na którym partnerował jej Dean Martin i Cyd Charisse. I tym razem nie stawiała się na planie z powodu uzależnienia od używek, dlatego twórcy wysłali ją na urlop, który spędziła w Meksyku, gdzie miała poddać się zabiegowi aborcji, jednak nie ma na to jednoznacznych dowodów. Po powrocie do kraju kontynuowała pracę nad filmem, jednak tym razem uskarżała się na zapalenie zatok przynosowych i wysoką gorączkę. Problemy zdrowotne narastały, a włodarze 20th Century Fox sugerowali, że Monroe udaje schorowaną.

19 maja 1962 zaśpiewała „Happy Birthday” na organizowanym w Madison Square Garden przyjęciu z okazji 45. urodzin Johna F. Kennedy’ego. Peter Lawford zapowiedział ją jako „late Marilyn Monroe”, co odnosiło się do znanej niemal wszystkim niepunktualności aktorki (jest to gra słów; przymiotnik late w języku angielskim oznacza spóźniona, ale także odpowiada polskiemu zwrotowi świętej pamięci). Powróciwszy na plan, wzięła udział w jednej z bardziej kontrowersyjnych scen w owym czasie – pływała nago w basenie. Jej nagie zdjęcia z planu zostały opublikowane na łamach „Playboya” w 1963.

W chwili, gdy aktorka znów zachorowała, studio zwolniło ją z pracy 8 czerwca 1962, a następnie pozwało ją do sądu, żądając 500 tys. dolarów odszkodowania za przerwanie produkcji filmu. Monroe stwierdziła, że to Elizabeth Taylor powinna zostać pozwana za straty związane z produkcją Kleopatry, a nie ona. Wkrótce jednak studio próbowało porozumieć się z aktorką, ostatecznie rozpoczęło negocjacje nad nowym kontraktem, m.in. dotyczącym produkcji Pięciu mężów pani Lizy. W ramach odbudowania wizerunku gwiazdy Monroe wzięła udział w sesji dla magazynów „Vogue”, „Life” i „Cosmopolitan”. Ponadto prowadziła rozmowy o realizacji m.in. dwóch musicali oraz filmu o Jean Harlow, w których to miała zagrać główne role. Dziennikarz James Bacon, który spotkał się z Monroe kilka dni przed jej śmiercią, stwierdził w wywiadzie dla „Los Angeles Times”, że aktorka popijała szampana, wódkę i czasami zażywała pewne tabletki.

Śmierć i pogrzeb

4 sierpnia 1962 przebywała w swoim domu. Nad ranem rozmawiała przez telefon z przyjaciółmi – Jeanne Carmen i Sidneyem Skolskym, a w ciągu dnia spotkała się z fryzjerką Agnes Flanagan i terapeutą Ralphem Greensonem. Poza tym otrzymała maskotkę przedstawiającą tygryska, co – zdaniem Flanagan – ponoć ją przygnębiło, bo zabawka miała nawiązywać do Roberta Kennedy’ego, z którym to aktorka planowała się spotkać na organizowanym wieczorem przyjęciu. Około godz. 19:00 rozmawiała przez telefon z pasierbem Joe DiMaggio juniorem i dr. Greensonem, którego miała zapytać o opakowanie Nembutalu. Około godz. 20:00 weszła do swojej sypialni, następnie rozmawiała przez telefon z zaprzyjaźnionym producentem odzieży Henrym Rosenfeldem i fryzjerem Sydneyem Guilaroffem oraz Peterem Lawfordem, który dostrzegł niepokojące zachowanie aktorki (bełkotała, a jej głos stawał się coraz słabiej słyszalny), wskazujące na to, że jest pod wpływem jakichś środków. Zaalarmowana o tym fakcie Eunice Murray, gosposia Monroe, stwierdziła, że wszystko jest w porządku. Między godz. 21:30 a godz. 22:00 aktorka rozmawiała przez telefon z José Bolañosem i Jeanne Carmen, której miała poskarżyć się na nocne telefony od nieznajomej kobiety, która miała nakazać jej zerwanie kontaktów z Robertem Kennedym. Około godz. 3:00 Murray się zorientowała, że w zamkniętej sypialni Monroe wciąż świeci się światło, o czym poinformowała Greensona, który po przyjeździe na miejsce rozbił szybę, aby dostać się do sypialni aktorki. W pomieszczeniu znalazł leżącą na łóżku nagą kobietę ze słuchawką telefoniczną w prawej dłoni, po czym stwierdził zgon Monroe. Niektórzy świadkowie twierdzą, że jeszcze przed godz. 3:00 do domu Monroe została wezwana karetka pogotowia, która zabrała ją do szpitala w Santa Monica.

Przyczyną zgonu Monroe, według protokołu sekcji zwłok, było „ostre zatrucie barbituranami spowodowane przyjęciem nadmiernej dawki” – toksykolog wykrył we krwi aktorki cztery i pół promila barbituranów (Nembutalu i Woloralu, po których puste opakowania znaleziono w sypialni). Śmierć Monroe uznano za „prawdopodobne samobójstwo”, zwłaszcza że aktorka już wcześniej miała próby samobójcze. Ciało Monroe przeniesiono najpierw do kostnicy Westwood Village, a po kilku godzinach do krypty nr 33 w kostnicy powiatowej w budynku sądu Los Angeles, gdzie zostało sfotografowane przez grupę paparazzi, którzy wtagnęli do budynku. Allan Abbott w książce pt. „Pardon My Hearse” tak opisał ciało zmarłej Monroe: Przypominała najzwyklejszą kobietę, która w dodatku nie dba o siebie. Miała odrosty, jej włosy były krótkie, rzadkie i zmierzwione. Od kilku tygodni musiała nie golić nóg, miała bardzo zaniedbane paznokcie u stóp i dłoni. Wśród rzeczy aktorki znaleziono wkładki, które wkładała w stanik, ponieważ jej naturalne piersi straciły jędrność.

Pogrzeb Monroe odbył się 8 sierpnia 1962 o godz. 13:00 na terenie Westwood Memorial Cemetery. Ceremonia miała charakter prywatny, zaproszenie otrzymały na nią zaledwie 24 osoby z najbliższego otoczenia Monroe. Podczas nabożeństwa ciało aktorki leżało w otwartej trumnie – częściowo odsłonięta, była ubrana w zieloną suknię Pucci i zielony szalik, a w jej dłoniach znajdowała się wiązanka różowych róż od Joe DiMaggio, który zorganizował pogrzeb byłej żony. Lee Strasberg odczytał mowę pożegnalną.

Monroe w testamencie przekazała wszystkie rzeczy osobiste rodzinie Pauli i Lee Strasbergów, część majątku aktorka zapisała także Normanowi i Heddzie Rostenom.

Śmierć Monroe była głównym tematem gazet w USA i na świecie. W Los Angeles odnotowano nawet wzrost liczby samobójstw, a także sprzedaży prasy w omawianym czasie. Gladys, matka Marilyn, dowiedziała się o śmierci córki kilka tygodni po fakcie. Po tej wiadomości miała kilka prób samobójczych, a 1 lipca 1963 uciekła ze szpitala i przeszła kilka mil do kościoła baptystów w Los Angeles, po czym została odwieziona przez policję do sanatorium Rockhaven. Po licznych próbach ucieczki została zwolniona do domu w 1966 i początkowo mieszkała u swojej córki Berniece na Florydzie, po czym przeniosła się do szpitala dla umysłowo chorych na Florydzie. Zmarła 11 marca 1984 w wieku 81 lat w Gainesville na Florydzie. Ojciec Monroe, Charles Stanley Gifford zmarł niespodziewanie w wieku 66 lat, 27 czerwca 1965 roku w mieście Hemet w Stanie Kalifornia.

Teorie spiskowe

Według biografa Anthony’ego Summersa Monroe w ostatnich miesiącach życia miała poważne problemy psychiczne, poza tym romansowała zarówno z Johnem F. Kennedym, jak i jego bratem, Robertem F. Kennedym, z którymi dyskutowała o sprawach politycznych i społecznych, co niepokoiło ich współpracowników. Gdy romans z Robertem się zakończył, aktorka miała zagrozić mu upublicznieniem ich relacji. Ponoć przypadkowo przedawkowała lekarstwa i umarła w karetce pogotowia w drodze do szpitala w Santa Monica. Robert Kennedy chciał opuścić Los Angeles przed ujawnieniem faktu o zgonie aktorki, wówczas jej ciało miało zostać zawiezione do domu, gdzie upozorowano samobójstwo. Obecność Roberta Kennedy’ego w dzień śmierci aktorki potwierdziły m.in. gosposia Monroe Eunice Murray oraz Deborah Gould, żona Petera Lawforda.

Z kolei John Miner opierał swoje ustalenia na rzekomych transkrypcjach taśm, jakie Monroe nagrała krótko przed śmiercią i przekazała doktorowi Greensonowi. Monroe opowiadała o swoich planach na przyszłość, co miało dowodzić tego, że nie chciałaby popełniać samobójstwa, a ponadto opowiadała o swoim życiu seksualnym i o lewatywach, które przyjmowała. Według Minera Monroe została zamordowana przez gosposię, która miała wykonać jej lewatywę z rozpuszczonych pentobarbitalów. Taśm Monroe nigdy nie odnaleziono. Policja, która przybyła do mieszkania Monroe, odnotowała, że Eunice Murray prała pościel, co miałoby wskazywać na zacieranie śladów. Śledczy zajmujący się sprawą Monroe po 30 latach przyznał: Zawsze czułem, że kluczowa była pani Murray, która – jego zdaniem – mogła działać na polecenie Greensona. Przeciwko Murray przemawia także fakt, że w rozmowach z dziennikarzami udzielała sprzecznych informacji w sprawie okoliczności śmierci Monroe.

Istnieje również hipoteza, wedle której do śmierci Monroe przez przypadek przyczynili się jej osobiści lekarze: Ralph Greenson i Hyman Engelberg – Greenson miał zaaplikować aktorce lewatywę z wodzianu chloralu, nie wiedząc o tym, że Engelberg zapisał jej Nembutal, co w efekcie mogło spowodować zgon Monroe.

Według innych teorii ratownik medyczny, który przyjechał do domu Monroe, twierdził, że widział, jak Greenson wstrzykiwał jej do serca truciznę. Lawford miał dowiedzieć się, dzięki podsłuchom umieszczonym w domu Marilyn, że Greenson też miał z nią romans. Wiadomość o tym złamałaby jego karierę, a na dodatek trafiłby do więzienia za kontakty seksualne ze swoją pacjentką. Dlatego miał motyw. Lawford przekazał te informacje Kennedy’emu, a ten skontaktował się z psychiatrą, informując go, że Marilyn zamierza ujawnić wszystkie związki.

Jeszcze inne teorie zakładają morderstwo Monroe dokonane przez mafię, FBI bądź CIA.

Spekulacje wokół okoliczności śmierci Monroe wywołują niejasności dostrzeżone w trakcie śledztwa, m.in. brak szklanki i wody, którymi aktorka mogłaby popić śmiertelną dawkę leków, a także brak śladu po pigułkach w organizmie zmarłej oraz niezgodność danych w zgłoszeniu zgonu oraz sprawozdaniu toksykologa.

Wizerunek

Swój wizerunek w dużej mierze opierała na Jean Harlow, która była jej ulubioną aktorką.

Na początku kariery modelingowej przefarbowała włosy z koloru rudego na jasny blond, któremu pozostawała wierna do końca życia. Pod koniec lat 40. przeszła operację usunięcia dwóch plamek na podbródku i guzka z czubka nosa, a także wstawienia silikonowej protezy poniżej dolnych dziąseł. By nadać ustom odpowiednią barwę i kształt, malowała je pięcioma odcieniami szminki.

Miała niebieskie oczy. Wymiary jej ciała wynosiły 88-56-88 (w ostatnim roku życia – 93-56-88) oraz mierzyła 164 cm lub 166 cm wzrostu. W chwili śmierci ważyła 53 kg.

W 1952 w wywiadzie dla magazynu „Pageant” scharakteryzowała swoją dietę: rano zwykle jadła dwa surowe jajka z mlekiem, po czym przyjmowała witaminy w tabletkach, a na obiad spożywała różne rodzaje mięsa wraz z kilkoma surowymi marchewkami.

Była jedną z pierwszych gwiazd filmowych, które publicznie przyznały, że ćwiczą jogę – w 1956 powiedziała w wywiadzie, że ćwiczy codziennie, a jej ulubioną pozycją jest stanie na rękach. Oprócz tego dbała o kondycję, regularnie biegając oraz poświęcając 10 minut dziennie na trening z hantlami.

By jej chód był seksowniejszy, skracała jeden obcas o kilka milimetrów, dzięki czemu jej pośladki unosiły się i opadały.

Miała zwyczaj udzielać wywiadów, a nawet pojawiać się publicznie bez bielizny pod ubraniem. Uważana była za seksbombę, do czego odnosiła się z dystansem, jednocześnie miała dość grania ról opartych wyłącznie na wizerunku seksownej, ale mało bystrej blondynki. Studia filmowe na kanwie popularności aktorki próbowały wykreować własne gwiazdy filmowe, zgodne z emploi Monroe. W 20th Century Studios były to Jayne Mansfield i Sheree North, w Universal Pictures Mamie van Doren, w Columbia Pictures Kim Novak, a w The Rank Organisation Diana Dors.

Życie prywatne

Jej aktorskimi idolami byli Jean Harlow, Clark Gable i Montgomery Clift. Ceniła malarstwo Francisca Goi. W wolnych chwilach lubiła czytać: miała kolekcję książek obejmującą kilkaset tytułów, poza tym często chodziła do biblioteki i księgarni. Była wielbicielką Abrahama Lincolna. Przyjaźniła się z wieloma intelektualistami, m.in. z pisarzem Trumanem Capotem i dziennikarzem Lesterem Markelem. W połowie lat 50. jej najbliższym przyjacielem był Milton H. Greene, a ich przyjaźń trwała do 1957, kiedy to aktorka zerwała kontakt z fotografem pod wpływem zazdrości swego ówczesnego męża, Arthura Millera. Jej przyjacielem był także Jim Haspiel, który wcześniej był nastoletnim fanem Monroe.

By uniknąć bycia rozpoznaną w miejscach publicznych, często posługiwała się fikcyjnymi danymi, m.in. Zelda Zonk, Faye Miller lub Toni Roberts, a także nosiła czarną perukę.

Była członkinią Stowarzyszenia Nauki Chrześcijańskiej. Przed ślubem z Arthurem Millerem przeszła na judaizm, w późniejszych wywiadach określała siebie jako „niewierzącą żydówkę”. Należała do Partii Demokratycznej. Przejawiała objawy homofobii i wypowiadała się przeciwko rasizmowi. Miała silnie lewicowe poglądy, przez co objęta została obserwacją FBI. Trzeci mąż Monroe, Arthur Miller, podejrzewany był o związki z Komunistyczną Partią Stanów Zjednoczonych, a sama aktorka spotkała się w Meksyku z Frederickiem V. Fieldem – emigracyjnym działaczem CPUSA. Oprócz tego pozostawała w bliskim kontakcie z prezydentem Indonezji Ahmedem Sukarno, co z kolei wzbudziło ciekawość CIA. Obserwację FBI prowadzono od 1955 do śmierci aktorki. W 1960 poparła Krajowy Komitet na rzecz Rozsądnej Polityki Nuklearnej.

Wspierała finansowo organizacje dobroczynne na rzecz dzieci oraz fundacje pomagające sierotom, osobom chorym na reumatyzm i artretyzm, a także dystrofię mięśni. Monroe była stosunkowo nisko opłacaną aktorką. Za udział w Mężczyźni wolą blondynki otrzymała 18 tys. dolarów, a za swój ostatni film Something’s Got to Give 100 tys. dolarów.

Zdrowie

W połowie lat 40. zdiagnozowano u niej depresję, która miała być wywołana tęsknotą za mężem odbywającym liczne służby wojskowe. W kwietniu 1952 przeszła operację wycięcia wyrostka robaczkowego. Zmagała się z bezsennością i często zażywała barbiturany. Od 1954 nałogowo przyjmowała także inne leki (m.in. pobudzające) oraz narkotyki (np. amfetaminę). Była także uzależniona od alkoholu. Z powodu przedawkowania kilkukrotnie dostała zapaści, toteż potrzebowała interwencji lekarskiej (w tym często płukania żołądka). W 1961 przeszła operację usunięcia woreczka żółciowego (po zabiegu pozostała jej blizna na brzuchu) oraz zdiagnozowano u niej owrzodzenie okrężnicy.

Przypuszczano, że miała tendencję do schizofrenii, którą mogła odziedziczyć po matce i babce, bądź do zaburzeń osobowości typu borderline. W 1954 po raz pierwszy odbyła wizytę u psychiatry, w kolejnym roku podjęła leczenie psychiatryczne u dr Margaret Hohenberg, a w drugiej połowie lat 50. odbywała sesje psychoterapeutyczne pod kierunkiem dr Marianne Kris. Od 1961 o zdrowie psychiczne Monroe zaczął dbać dr Ralph Greenson, z którym aktorka spotykała się codziennie, w ostatnich miesiącach jej życia nawet na pięciogodzinnych sesjach terapeutycznych. Na początku 1961 trafiła do Payne Whitney Psychiatric Clinic w Nowym Jorku, gdzie czuła się jak w więzieniu, ponieważ m.in. zamykano jej drzwi od zewnątrz oraz kontrolowano rozmowy telefoniczne. W napisanym w marcu 1961 sześciostronicowym liście do Greensona napisała: Czułam się, jakbym była w więzieniu, choć nie popełniłam żadnego przestępstwa. (...) Wszystko tutaj było pod kluczem. Drzwi miały okna, żeby można było obserwować pacjentów. Monroe nie mogła wykonać telefonu, dlatego rozbiła szybę i z kawałkiem szkła w dłoni powiedziała do obsługi szpitala: Jeśli będziecie mnie traktować jak wariatkę, to będę się tak zachowywać. Jej pobyt w szpitalu zakończyła dopiero interwencja DiMaggio, po czym przez kolejne trzy tygodnie przebywała na oddziale neurologicznym Columbia-Presbyterian Medical Center.

Związki uczuciowe

Była trzykrotnie w ciąży z Arthurem Millerem, ale każda z nich zakończyła się poronieniem. Zmagała się z endometriozą. Istnieją pogłoski, potwierdzone przez kilka osób z bliskiego otoczenia Monroe, iż aktorka przed 21. rokiem życia urodziła syna, którego jednak została zmuszona oddać do adopcji tuż po porodzie. Niektóre źródła podtrzymują, że Monroe przeszła operację podwiązania jajowodów oraz wielokrotnie poddawała się zabiegom aborcji. Do ukończenia 29. roku życia miała przerwać 13 ciąż.

Była związana bądź sypiała (często pozostając w innej relacji uczuciowej) m.in. z reporterem Robertem Slatzerem, fotografem André de Dienesem, agentem Billem Burnside’em, aktorem Tommym Zahnem, dziennikarzem Jamesem Baconem, aktorem Charlesem Chaplinem Jr., aktorem Sydneyem Chaplinem, promotorem Benem Lyonem, dyrektorem muzycznym Columbia Records Fredem Kargerem, producentem odzieży Henrym Rosenfeldem, łowcą talentów Johnnym Hyde’em (ciężko chory namawiał ją na ślub, ale ta notorycznie odmawiała), reżyserem Elią Kazanem, prezesem 20th Century Fox Spyrosem Skurasem, aktorem Nico Minardosem, kostiumologiem Billym Travillą, aktorem Edwardem G. Robinsonem Jr., aktorem Peterem Lawfordem, nauczycielem śpiewu Halem Schaeferem, aktorem Marlonem Brando, fotografem Miltonem Greenem, piosenkarzem i aktorem Yves’em Montandem, reżyserem Nicholasem Rayem, piosenkarzem Frankiem Sinatrą i scenarzystą Jose Bolãnosem. Nie brakuje spekulacji, że była biseksualna. Według pisarza Tony’ego Jerrisa, romansowała z Jane Lawrence, która miała mieć wówczas 16 lat. Prasa spekulowała także, iż pozostała w nieformalnych związkach m.in. z aktorkami: Joan Crawford, Marleną Dietrich, Natashą Lytess (swoją nauczycielką aktorstwa), Barbarą Stanwyck i Elizabeth Taylor. W ostatnich miesiącach życia utrzymywała kontakty seksualne także z prezydentem USA Johnem F. Kennedym oraz jego bratem, prokuratorem generalnym Robertem F. Kennedym.

Oficjalnie była trzykrotnie zamężna (z Jamesem Doughertym, Joe DiMaggio i Arthurem Millerem), jednak istnieją spekulacje, że wyszła również za fotografa Roberta Slatzera, a ich małżeństwo – zawarte potajemnie 4 października 1952 w Tijuanie – miało trwać zaledwie trzy dni, po czym zostać unieważnione w obawie aktorki przed reakcją przyjaciół i szefów wytwórni filmowej.

Małżeństwo z Jamesem Doughertym

Na początku lat 40. Ervin Goddard, opiekun prawny Normy Jeane, został zobligowany przez pracodawcę do wyprowadzki z rodzinnego miasta do Wirginii Zachodniej. Nie chciał jednak zabierać ze sobą przybranej córki, dlatego ta, by uniknąć powrotu do sierocińca, 19 czerwca 1942 poślubiła Jamesa Dougherty’ego, wówczas 21-letniego pracownika zakładu pogrzebowego i fabryki samolotów, którego poznała rok wcześniej w Van Nuys High School. Po ślubie przyjęła dwuczłonowe nazwisko – Mortenson Dougherty. Po podróży poślubnej do jeziora w Ventura County nowożeńcy przenieśli się do Sherman Oaks. James utrzymywał, że byli w sobie zakochani i nie tworzyli małżeństwa z rozsądku, podczas gdy Marilyn zwierzyła się dziennikarzowi Clarice’owi Evansowi, że traktowała męża jak brata.

Jesienią 1943 James dołączył do marynarki handlowej i został przydzielony do nauczania bezpieczeństwa morskiego na Catalina Island, gdzie zamieszkał z żoną. W 1944 został wcielony do armii i ruszył w misję na Pacyfik. W czasie nieobecności Monroe kilkukrotnie zdradziła Dougherty’ego, co tłumaczyła samotnością wywołaną jego częstą nieobecnością, kiedy to odbywał kolejne służby zagraniczne. Jednym z jej kochanków był fotograf André de Dienes. Na przełomie 1945 i 1946 zwróciła się do męża z prośbą o podpisanie dokumentów rozwodowych i, choć ten początkowo odmówił, w końcu zgodził się na rozwód. Koniec małżeństwa pary orzeczono we wrześniu 1946.

Małżeństwo z Joe DiMaggio

Joe DiMaggio był jednym z najpopularniejszych graczy baseballu w USA. W 1952, zobaczywszy zdjęcie Monroe w gazecie, poprosił swojego znajomego Gusa Zerniala o możliwość spotkania się z aktorką. Spotkali się na początku tegoż roku. Ich związek stał się istotnym tematem dla amerykańskich mediów. Para pobrała się 14 stycznia 1954 w San Francisco, a na miesiąc miodowy udała się do Japonii. Wówczas aktorka została poproszona o przyjazd do Korei, aby wesprzeć na duchu amerykańskich żołnierzy walczących w czasie wojny koreańskiej. Nie spodobało się to DiMaggio, który był zazdrosny o żonę.

Chorobliwą zazdrość okazał także na planie Słomianego wdowca podczas kręcenia sceny z podwiewającą suknią Monroe; po zakończeniu zdjęć zrobił żonie awanture oraz ją pobił. Wkrótce później, 5 września 1954 przedstawiciele aktorki ogłosili złożenie pozwu rozwodowego przez Monroe; jako powód rozpadu małżeństwa podano „konflikt karier”. Monroe podczas rozprawy sądowej oskarżyła DiMaggio o psychiczne znęcanie się i stosowanie przemocy fizycznej. Jeszcze w trakcie trwania małżeństwa ukrywała ślady po pobiciach pod grubą warstwą makijażu. Para uzyskała rozwód 27 października 1954. Mimo rozstania utrzymywali ze sobą kontakt.

Po kilku latach wyraźnie zbliżyli się do siebie. DiMaggio przestał pić alkohol i uczęszczał na terapię. W 1961 pomógł jej opuścić szpital psychiatryczny i się nią zaopiekował, a w kolejnych miesiącach sporadycznie ją odwiedzał. Ponoć planowali ponownie się pobrać. DiMaggio zorganizował pogrzeb gwiazdy i przez następne dekady, aż do swojej śmierci, trzy razy w tygodniu wysyłał róże na grób Monroe.

Małżeństwo z Arthurem Millerem

W 1955 zaczęła spotykać się z poznanym pięć lat wcześniej dramaturgiem Arthurem Millerem, który wówczas rozwodził się z żoną. Aktorką zaczęło interesować się FBI, ponieważ Miller podejrzewany był o przyjazne relacje z komunistami. Choć uważano, że relacja z pisarzem może negatywnie wpłynąć na karierę aktorki, ta kontynuowała znajomość z Millerem, a 29 czerwca 1956 poślubiła go w siedzibie Sądu Okręgowego w White Plains w obecności dwóch świadków i bez udziału fotoreporterów. Dla męża przeszła na judaizm.

Nowożeńcy wkrótce wyjechali do Londynu, gdzie Monroe kręciła Księcia i aktoreczkę. Pewnego dnia aktorka przejrzała leżący na stole pamiętnik męża i miała w nim przeczytać, iż Miller „wstydzi się jej przed przyjaciółmi”, a jego „wena jest tłamszona przez nieprzewidywalną sierotę”, co wpłynęło na relacje między małżonkami. Aktorka chciała mieć dzieci, ale dwukrotnie poroniła. Spekuluje się, że to dzięki wstawiennictwu Monroe Miller nie miał większych problemów z House Un-American Activities Committee.

Ze względu m.in. na niestabilną psychikę Monroe para wyraźnie oddaliła się od siebie, a aktorka uwikłała się w romans z Yves’em Montandem, z którym zagrała w filmie Pokochajmy się. Miller specjalnie dla żony napisał scenariusz do Skłóconych z życiem, jednak nie przyczyniło się to do poprawy stosunków małżeńskich. W listopadzie 1960 ogłosili rozpad małżeństwa, a w styczniu 1961 w El Paso wzięli rozwód z powodu „niezgodności charakterów”.

Filmografia

Pomimo stosunkowo krótkiej kariery filmowej, w czasie której wielokrotnie grała role epizodyczne, jej filmy przyniosły dochód ponad 200 mln dolarów. Dwa z jej filmów: Asfaltowa dżungla i Pół żartem, pół serio zostały wpisane do National Film Registry.

Filmy fabularne

• 1947: Szokująca panna Pilgrim (The Shocking Miss Pilgrim) jako operatorka telefonu (niewymieniona w czołówce)
• 1947: Dangerous Years jako Evie, kelnerka w Gopher Hole
• 1948: You Were Meant for Me (niewymieniona w czołówce)
• 1948: Scudda-Hoo! Scudda-Hay! jako dziewczyna w kajaku (niewymieniona w czołówce)
• 1948: Green Grass of Wyoming jako Epizod ze Square Dance (niewymieniona w czołówce)
• 1948: Dziewczęta z chóru (Ladies of the Chorus) jako Peggy Martin
• 1949: Szczęśliwa miłość (Love Happy) jako klientka
• 1950: Błyskawica (The Fireball) jako Polly
• 1950: Podróż do Tomahawk (A Ticket to Tomahawk) jako Clara (niewymieniona w czołówce)
• 1950: Right Cross jako Dusky Ledoux (niewymieniona w czołówce)
• 1950: Asfaltowa dżungla (The Asphalt Jungle) jako Angela Phinlay
• 1950: Wszystko o Ewie (All About Eve) jako panna Claudia Casswell
• 1951: Opowieść z rodzinnych stron (Home Town Story) jako Iris Martin
• 1951: As Young as You Feel jako Harriet
• 1951: Pamiętniki Don Giovanniego (Love Nest) jako Roberta ‘Bobbie’ Stevens
• 1951: Pobierzmy się (Let’s Make It Legal) jako Joyce
• 1952: Proszę nie pukać (Don’t Bother to Knock) jako Nell Forbes
• 1952: O. Henry przy pełnej widowni (Full House) jako prostytutka (fragment „The Cop and the Anthem”)
• 1952: Uprzejmie informujemy, że nie są państwo małżeństwem (We’re Not Married!) jako Annabel Jones Norris
• 1952: Na krawędzi (Clash by Night) jako Peggy
• 1952: Małpia kuracja (Monkey Business) jako panna Lois Laurel
• 1953: Niagara jako Rose Loomis
• 1953: Mężczyźni wolą blondynki (Gentlemen Prefer Blondes) jako Lorelei Lee
• 1953: Jak poślubić milionera (How to Marry a Millionaire) jako Pola Debevoise
• 1954: Nie ma jak show (There’s No Business Like Show Business) jako Vicky
• 1954: Rzeka bez powrotu (River of No Return) jako Kay Weston
• 1955: Słomiany wdowiec (The Seven Year Itch) jako dziewczyna
• 1956: Przystanek autobusowy (Bus Stop) jako Cherie
• 1957: Książę i aktoreczka (The Prince and the Showgirl) jako Elsie Marina
• 1959: Pół żartem, pół serio (Some Like It Hot) jako Sugar Kane Kowalczyk
• 1960: Pokochajmy się (Let’s Make Love) jako Amanda Dell
• 1961: Skłóceni z życiem (The Misfits) jako Roslyn Taber
• 1962: Something’s Got to Give jako Ellen Wagstaff Arden

Producent wykonawczy

• 1957: Książę i aktoreczka (The Prince and the Showgirl)

Nagrody i nominacje

Złote Globy

• 1957 – nominacja: najlepsza aktorka w filmie komediowym lub musicalu – Przystanek autobusowy
• 1960 – najlepsza aktorka w filmie komediowym lub musicalu – Pół żartem, pół serio

Henrietta Award

• 1954 – ulubiona aktorka filmowa na świecie
• 1962 – ulubiona aktorka filmowa na świecie

Nagrody BAFTA

• 1956 – nominacja: najlepsza aktorka zagraniczna – Słomiany wdowiec
• 1958 – nominacja: najlepsza aktorka zagraniczna – Książę i aktoreczka

David di Donatello

• 1958 – Złoty Talerz – Książę i aktoreczka

Miejsce w kulturze popularnej

Monroe uważana jest za ikonę pin-upu, symbol seksu i kobiecości. W 2009 została uznana przez TV Guide Network za najseksowniejszą kobietę wszech czasów. Również magazyn „People” wyróżnił ją w ten sposób. Według Gaila Levina była najczęściej fotografowaną osobą w XX w., a Smithsonian Institution zaliczył ją do grona najbardziej znaczących Amerykanów w XX w. Zdaniem Glorii Stein Monroe pozostaje symbolem feminizmu ze względu na swoje osobiste doświadczenia, w tym molestowanie seksualne czy choroby psychiczne.

Znalazła się na liście „Forbesa” wśród najlepiej zarabiających zmarłych gwiazd, z wynikiem 17 mln dolarów w 2015.

Wpłynęła na wielu artystów, m.in. Andy’ego Warhola, który po śmierci Monroe stworzył serię jej portretów, które dzisiaj są uznawane za jedne z najważniejszych dzieł powojennej sztuki; prace znajdują się m.in. w Museum of Modern Art. Postać Monroe była także przedmiotem setek książek, wielu filmów, oper czy piosenek. Tytuły prac, w których jest obiektem badań, obejmują m.in. „Maski i semiotykę tożsamości” czy „Amerykańską Monroe, upolitycznienie ciała”. Jedna z książek analizuje wpływ jej rzekomego samobójstwa na autodestrukcyjne tendencje wśród amerykańskiej młodzieży. Skomplikowane życie Monroe stało się tematem dyskusji nad środkami masowego przekazu, sławą i konsumpcjonizmem.

Wizerunek Monroe związany był z kampaniami reklamowymi i produktami firm, takich jak m.in. FIAT, Max Factor, Chanel, Procter&Gamble czy Mercedes-Benz. W 2010 prawa do wizerunku aktorki wykupiła za 25 mln dolarów firma Authentic Brand Group, która m.in. sprzedaje linię odzieży w Macy’s oraz bieliznę pod marką Monroe.

Uważana jest za protoplastę współczesnych celebrytek w typie Paris Hilton i Kim Kardashian. Styl Monroe pod różnymi postaciami wielokrotnie był powielany i prezentowany m.in. przez: Madonnę, Beyoncé, Cindy Crawford, Christinę Aguilerę, Jennifer Lopez, Britney Spears i Gwen Stefani.

Charakteryzując wieloaspektowy fenomen Monroe, biografka Lois Banner podkreśliła, że każde pokolenie, nawet każda jednostka może stworzyć własną Monroe wedle własnych potrzeb, w zależności od kontekstu. Sceniczny wizerunek Monroe sprawiał, że stała się obiektem pożądania wielu mężczyzn. Odgrywała zwykle role sekretarek, chórzystek, modelek i była postrzegana jako „idealna towarzyszka do zabaw”. Przeszła do historii kina jako aktorka wcielająca się w rolę stereotypowych, ale niezbyt błyskotliwych blondynek, a dziecięcy głos oraz uwodzicielski sposób poruszania się były nieodłącznymi elementami jej filmowego wizerunku. Sarah Churchwell, znawczyni tematu, tak opisywała Monroe:

Sama Monroe z dystansem podchodziła do etykiety „seksbomby”, w wywiadzie dla czasopisma „Life” z 1962 powiedziała:

Fenomen aktorki tak tłumaczyła pisarka Francine Prose:

Krytycy filmowi nie są zgodni w kwestii oceny aktorstwa Monroe. Pauline Kael stwierdziła, że Monroe „robiła to, na co innym nie pozwalał dobry smak”, a Peter Bradshaw doceniał jej talent komediowy. Lee Strasberg o aktorstwie Monroe wypowiedział się w ten sposób: Pracowałem z setkami aktorów i aktorek, ale tylko dwoje wybija się ponad innych: Marlon Brando i Marilyn Monroe.

Upamiętnienie

Piosenki

• 1952 – „Marilyn” Raya Anthony’ego
• 1987 – „Candle in the Wind” Eltona Johna
• 1988 – „Marilyn et John” Vanessy Paradis
• 1989 – „Krew Marilyn Monroe” zespołu Róże Europy
• 1991 – „The Wind Cries (Who Killed Norma Jean)” zespołu Blue System
• 1996 – „Z twarzą Marilyn Monroe” zespołu Myslovitz
• 2010 – „Dance in the Dark” Lady Gagi
• 2012 – „Marilyn Monroe” Nicki Minaj
• 2012 – „Love Without Tragedy / Mother Mary” Rihanny
• 2012 – „Marilyn Monroe” Bryana Ferry’ego
• 2012 – „Marilyn Monroe (Puppy Love)” i „Body Electric” Lany Del Rey
• 2014 – „Marilyn Monroe” Pharrella Williamsa
• 2017 – „Marilyn Monroe” Sevdalizy

Filmy

• 1958 – The Goddess
• 1960 – Garsoniera
• 1962 – Przylądek strachu
• 1964 – film dokumentalny The Legend of Marilyn Monroe
• 1976 – Goodbye, Norma Jean
• 1980 – Marilyn: The Untold Story
• 1982 – Grease 2
• 1991 – Marilyn i ja – film inspirowany relacją Marilyn Monroe i Roberta Slatzera
• 1994 – Pulp Fiction
• 1996 – Norma Jean & Marilyn – film biograficzny o życiu Monroe
• 2008 – film dokumentalny Marilyn – ostatnie seanse
• 2003 – Bruce Wszechmogący
• 2004 – Shrek 2
• 2004 – Człowiek w ogniu
• 2011 – Blonde
• 2011 – Mój tydzień z Marilyn – film biograficzny opowiadający o relacji Marilyn Monroe i Colina Clarka podczas prac nad filmem Książę i aktoreczka
• 2013 – Tropico
• 2015 – The Secret Life of Marilyn Monroe
• 2022 – Blondynka

Inne

• 1984 – teledysk do piosenki „Material Girl” Madonny
• 1988 – gwiazda „Corona Borealis” RA 16h Om 5s 30 53'
• 1989 – album Krew Marilyn Monroe zespołu Róże Europy
• 2009 – spektakl Krystiana Lupy Persona. Marilyn w Teatrze Dramatycznym m.st. Warszawy
• 2011 – pomnik „Forever Marilyn” autorstwa Sewarda Johnsona
• 2012 – budynek Absolute World w Kanadzie potocznie nazywany jest „wieżami Monroe”
• 2012 – teledysk do piosenki „National Anthem” Lany Del Rey
• 2022 – teledysk do piosenki „Nxde” południowokoreańskiego girlsbandu (G)I-DLE

Uwagi

Bibliografia

• Lois Banner: Marilyn. The passion and the paradox. New York: Bloomsbury, 2012. ISBN 978-1608197675. OCLC 759174607. (ang.).
• Adrian Finkelstein: Marilyn Monroe returns. The healing of a soul. Charlottesville, VA: Hampton Roads Pub. Co, 2006. ISBN 978-1571744845. OCLC 65204947. (ang.).
• Sarah Churchwell: The Many Lives of Marilyn Monroe. London: Granta Books, 2004. ISBN 0-312-42565-1. OCLC 63202518.
• Les Harding: They Knew Marilyn Monroe: Famous Persons in the Life of the Hollywood Icon. Jefferson: McFarland & Co., Publishers, 2012. ISBN 978-0786466375. OCLC 818814743. (ang.).
• Barbara Leaming: Marilyn Monroe. London: Weidenfeld & Nicolson, 1998. ISBN 978-0-297-81672-0. OCLC 40051313. (ang.).
• Lisa Owings: Marilyn Monroe: Hollywood icon. Minneapolis: ABDO Pub. Company, 2013. ISBN 978-1-61783-481-3. OCLC 839400900. (ang.).
• Donald Spoto: Marilyn Monroe: The Biography. Nowy Jork: Cooper Square Press, 2001. ISBN 978-0-06-017987-8. OCLC 762275669. (ang.).
• AnthonyA. Summers AnthonyA., Bogini. Tajemnice życia i śmierci Marilyn Monroe, GrażynaG. Jagielska, HenrykH. Ziętek (tłum.), wyd. 2, Wydawnictwo Znak, 2022, ISBN 978-83-240-8664-1 .
• KrzysztofK. Żywczak KrzysztofK., Marilyn Monroe. Życie bez happy endu, Wydawnictwo SBM, 2014, ISBN 978-83-7845-367-3 .

Linki zewnętrzne

• Marilyn Monroe w bazie Filmweb
• Marilyn Monroe w bazie IMDb (ang.)
• Marilyn Monroe w bazie Notable Names Database (ang.)
• Marilyn Monroe styl, artykuł homesugar.pl