Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnik nadając mu nazwę Delphinus orca. Miejsce typowe to wschodnia część północnego Oceanu Atlantyckiego. Linnaeus nie wskazał okazu typowego, swój opis oparł na pracach o orce wcześniejszych autorów. Jedyny żyjący współcześnie przedstawiciel rodzaju orka (Orcinus).

Genetyczne, morfologiczne i ekologiczne dowody wskazują, że w północno-wschodnim Oceanie Spokojnym istnieją trzy ekotypy O. orca (osiadły, wędrowny i przybrzeżny), które mogą być odrębnymi gatunkami lub podgatunkami. Trzy odrębne ekotypy zostały również zidentyfikowane w wodach Antarktyki (typy A, B i C), które mogą odpowiadać domniemanym gatunkom zaproponowanym wcześniej w latach 80. XX wieku (O. nanus i O. glacialis); ostatnie badania molekularne silnie sugerują, że te trzy ekotypy uzasadniają wyznaczenie gatunków. Czwarty typ (typ D) został również nowo opisany z obszaru Nowej Zelandii. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World do czasu rewizji taksonomicznej uznają ten gatunek za monotypowy.

Etymologia

Orcinus: łac. orca „jakiś rodzaj wieloryba”; przyrostek -inus „należący do, odnoszący się do”.
orca: łac. orca „jakiś rodzaj wieloryba”.

Nazewnictwo zwyczajowe

W polskiej literaturze zoologicznej gatunek Orcinus orca był oznaczany nazwą „orka”. W wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji Polskie nazewnictwo ssaków świata gatunkowi nadano nazwę „orka oceaniczna”, rezerwując nazwę „orka” dla rodzaju tych waleni. Stosowana jest także nazwa „miecznik”, którą określany jest również włócznik (Xiphias gladius), inaczej ryba-miecz.

Zasięg występowania

Orka oceaniczna jest najszerzej rozpowszechnionym ze wszystkich waleni, występując w prawie każdym środowisku morskim od równika do obu stref polarnych, w tym w wodach półzamkniętych, takich jak Morze Śródziemne, Morze Czerwone, Zatoka Perska, Zatoka Kalifornijska, Morze Ochockie, Morze Żółte, Morze Japońskie, Morze Czukockie, Morze Beauforta, Zatoka Świętego Wawrzyńca i Morze Rossa.

Morfologia

Długość ciała samic do 770 cm, samców do 980 cm; masa ciała samic do 4700 kg, samców do 6600 kg. Noworodki osiągają długość ciała 210–260 cm przy ciężarze 160–180 kg. Największy przedstawiciel delfinowatych. Grzbiet czarny, jedynie za okiem biała plama i biaława plama za płetwą grzbietową. Spód ciała biały, połączony z białą łatą na boku. W uzębieniu górnym i dolnym mają po 10-12 par szpiczastych lekko zakrzywionych do tyłu zębów. Uzębienie wtórnie homodontyczne. Duże, charakterystycznie ubarwione zwierzę o silnie rozwiniętej płetwie grzbietowej (zwłaszcza u samców, u których dochodzi ona do 1,8 m) i długich, zaokrąglonych, wiosłowatych płetwach piersiowych (u samców powierzchnia płetwy znacznie większa – wykazuje więc duży dymorfizm płciowy).

Ekologia

Poruszanie się w wodzie: 60 km/h

Pożywienie: duże zwierzęta morskie (także inne delfiny), również wielkie walenie

Rozród: ciąża trwa około 17-18 miesięcy, noworodek ma ok. 2 m długości, waży ok. 150-200 kg, karmiony przez matkę do ok. 2 miesięcy, samice orki przechodzą menopauzę i w wieku około 30-40 lat przestają się rozmnażać.

Długość życia: do 50-90 lat

Społeczność orek

Orki są uważane za najbardziej społeczne walenie. Żyją w grupach 5-40 osobników przewodzonych przez najstarszą i najbardziej doświadczoną samicę. Stada zwykle składają się z przedstawicieli 3 pokoleń, matki, dorastających synów oraz córek i ich potomstwa. Kiedy samica umiera, samce rozpoczynają samotną wędrówkę, a córki wraz ze swoimi dziećmi tworzą nowe grupy, jednak nigdy nie zrywają łączących je więzi - wszystkie orki pochodzące z matrylinearnego rodu tworzą jeden klan, posługujący się wspólnym dialektem. Każdy klan lub grupa kilku blisko spokrewnionych klanów posiada własny sposób komunikowania, przekazywany z pokolenia na pokolenie. Widoczna jest znaczna różnica między dialektami orek wędrownych a prowadzących osiadły styl życia. Orki witają się często pocierając się nawzajem pyskami. W towarzystwie innych osobników wyskakują ponad wodę, lądując na plecach lub brzuchu. Dwie najbardziej znane i najlepiej zbadane przez naukowców klanowe grupy orek to tzw. „Southern Resident(s)” i „Northern Resident(s)”, żyjące u zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej na pograniczu Stanów Zjednoczonych i Kanady. Są szczególnie znane z dobrych kontaktów z ludźmi i bardzo często obserwowane z bliska przez turystów czy kajakarzy, którym nigdy nie czynią krzywdy. W przeciwieństwie do rezydentnych, orki wędrowne żyją zwykle w mniejszych stadach po kilka osobników, które jednak także tworzą spokrewnione społeczności o wspólnym dialekcie i bywa, że na morzu łączą się w duże grupy celem polowania na wielkie walenie. Połączona grupa myśliwych może wówczas liczyć nawet kilkadziesiąt osobników. Również do polowań na delfiny, które należy osaczyć, zwykle łączą się co najmniej 2-3 stada orek.

Charakterystyczny dla orek skok,
z upadkiem na bok

Polowanie

Orki polują w skoordynowany i niezwykle inteligentny sposób. Te, które żywią się rybami ławicowymi, drażniącym ryby dźwiękiem zbijają ławicę w ciasny kształt, następnie ogłuszają uderzeniami mocnego ogona, na końcu zbierając nieprzytomne ryby sztuka po sztuce - tak polują np. orki z fiordów norweskich lub z Vancouver. Inne, polujące na odpoczywające na plaży nieostrożne szczenięta focze, podpływają blisko brzegu i w odpowiednim czasie, wraz z falą przypuszczają atak, uważając, żeby nie osiąść na mieliźnie (np. orki z wybrzeży Argentyny). Orki są jedynymi waleniami, które potrafią przez dłuższy czas leżeć na suchym lądzie. Jak podaje światowej sławy niemiecki etolog Vitus B. Dröscher, za sprawą potężnych mięśni ciało orek zachowuje na lądzie zaokrąglony kształt. Niezwykły jest sposób polowania tych ssaków na pingwiny. Gdy spotkają krę lodową, na której znajdują się te ptaki, wówczas co najmniej trzy orki podpływają pod wodą w taki sposób, by nie zdradziły ich płetwy grzbietowe. Następnie dwie z nich unoszą krę z jednej strony do wysokości jednego lub dwóch metrów. W wyniku tego pingwiny zsuwają się do paszczy czekającego z drugiej strony kry towarzysza polowania. Jeśli kawałek kry jest mniejszy, orka atakuje samotnie. Rozbija ją uderzeniem od dołu i łapie zaskoczone pingwiny. Te orki, które polują na wielkie walenie (np. orki żyjące na pełnym morzu), starają się utrzymać ofiarę pod powierzchnią wody tak długo, żeby zabrakło jej powietrza. Atakują cel jednocześnie całym stadem. Bywało, że broniący się w takiej sytuacji wieloryb odrzucił orkę ogonem tak mocno, że wyleciała 6 metrów nad wodę. Orki polując na inne delfiny i morświny muszą wykazać się dużym sprytem, żeby zaskoczyć kogoś, kto ma takie same zdolności i zmysły jak one. Podkradają się wtedy do ofiar z wyłączonymi sonarami, by nie być słyszanymi, polegając wówczas tylko na wzroku. Kiedy są już dostatecznie blisko, przyspieszają i kiedy dopadają ofiarę, gryzą ją poważnie w bok i czekają, aż wykrwawi się i przestanie bronić. Inną techniką jest osaczanie delfinów z wielu stron i kiedy te uciekają w panice, próby uderzenia ich własnym ciałem w wodzie lub w wyskoku ponad wodą. Delfin trafiony kilkutonowym ciałem orki, poruszającym się z szybkością kilkudziesięciu km/ha, zostaje ciężko ogłuszony lub ginie. W takich operacjach orki czasem odnoszą poważne obrażenia w podobny sposób. Zaatakowane delfiny wiedząc, że delikatny brzuch jest słabością orek, rozcinają go twardymi pyskami. Wówczas ranny osobnik może umrzeć z wykrwawienia. Ten sposób obrony stosują delfiny, a także orki w walce z rekinami.

Ogółem orki umieją dostosować metody polowań do charakteru zwierzyny, wykazując się przy tym ogromną inteligencją, np. atakując jadowite płaszczki oszałamiają je najpierw uderzeniem ogona, polując na ptaki potrafią wabić je przynętą w postaci kawałka wyplutej ryby, mają również wiele kreatywnych sposobów zrzucania fok z kry lodowej. Wiedzę i umiejętności technik łowieckich przekazują młodym orkom dorosłe samce i samice ze stada. Często obserwuje się orki „bawiące się” ofiarami, „grające w piłkę” złapaną foką itp., w rzeczywistości jednak nie jest to okrutna zabawa, lecz ćwiczenie umiejętności (np. uderzania zwierzyny ogonem) lub nauka młodych osobników. Największym wyczynem zaobserwowanym i nagranym podczas takich ćwiczeń było wyrzucenie przez orkę ogonem foki w powietrze na wysokość 80 stóp (ok. 25 m) ponad wodę.

Orki i ludzie

Od roku 1965 można oglądać orki w delfinariach i parkach morskich. Do tego celu złapano już ponad 200 tych waleni żyjących na wolności. Od 1984 nie ma potrzeby polować na orki żyjące w naturalnych warunkach, gdyż młodsze, kolejne pokolenia orek rodzą się w niewoli. Krytycy są zdania, iż mały basen w delfinarium nie jest w stanie zastąpić zwierzętom ich naturalnego środowiska. Większość orek żyjących w niewoli cierpi na różnego rodzaju choroby. Częstym zjawiskiem u orek w niewoli jest skrzywiona płetwa grzbietowa. Dzieje się tak dlatego iż płetwa grzbietowa składa się z czystej tkanki, nie podtrzymywanej kością. Jeśli zwierzę przebywa ciągle w tym samym środowisku, bez większej różnicy temperatur i ciśnienia, ciągle na powierzchni wody (gdzie na płetwę silniej oddziałuje grawitacja) oraz kiedy z powodu braku miejsca wciąż pływa w kółko, tkanka wiotczeje, ulega zniekształceniu bądź zanika.

Innym niepokojącym zjawiskiem obserwowanym często u orek w niewoli jest ciągłe klapanie tylną płetwą o powierzchnię wody - oznaka niezadowolenia.

Kontakt z orkami i innymi delfinami pomaga dzieciom autystycznym oraz innym dzieciom z chorobami psychicznymi lepiej się rozwijać. Takie samo oddziaływanie na dzieci daje kontakt z końmi lub psami.

Ataki orek na ludzi

Na wolności orki nigdy nie atakowały ludzi, a zaobserwowane próby ataku, będące wynikiem pomyłek z naturalnymi ofiarami, nie dochodzą do skutku, gdyż orki szybko orientują się w popełnionym błędzie.

W delfinariach rzadko dochodzi do agresywnego zachowania orek wobec ludzi. Gdy do takiego ataku dojdzie to przypadki śmierci treserów w basenie są raczej przypadkowe, chociaż są udokumentowane przypadki w których orka celowo atakowała swojego trenera podczas wspólnych ćwiczeń.

U południowo-zachodnich wybrzeży Hiszpanii dochodzi do ataków na jachty i statki przez grupy orek.