Synestezja (gr. συναίσθησις synaísthēsis „równoczesne postrzeganie”, od σύν sýn „razem” i αἴσθησις aísthēsis „poznanie poprzez zmysły”) – stan lub zdolność, w której doświadczenia jednego zmysłu (np. wzroku) wywołują również doświadczenia charakterystyczne dla innych zmysłów, na przykład odbieranie niskich dźwięków wywołuje wrażenie miękkości, barwa niebieska odczuwana jest jako chłodna, obraz litery lub cyfry budzi skojarzenia kolorystyczne itp.
Istnieją dwie teorie, tłumaczące to zjawisko. Według teorii Simona Baron-Cohena u osób doświadczających synestezji mogą występować dodatkowe połączenia w mózgu, które łączą obszary normalnie ze sobą niepołączone. Druga teoria mówi, że liczba połączeń synaptycznych jest taka sama, a mieszanie się odbieranych doświadczeń wynika z tego, iż zachwiana jest równowaga pomiędzy hamowaniem i wyciszaniem docierających impulsów w mózgu.
Przypadek najbardziej rozległej synestezji, połączonej z niezwykłą pamięcią, opisał Aleksandr Łurija, którego pacjentem był Sołomon Szerieszewski. Rodzaj synestezji swojego pacjenta Łurija tłumaczył przykładem: „Każdy słyszany przez niego dźwięk łączył się jednocześnie z kolorem, światłem, smakiem i dotykiem”. Równocześnie Szerieszewski był mnemonistą niezdolnym do zapominania. Po latach badań Łurija nie dostrzegł „wyraźnych granic” pamięci „pacjenta S”.
W literaturze, synestezja jest to środek stylistyczny polegający na przypisywaniu jakiemuś zmysłowi wrażeń odbieranych innym zmysłem. Szczególne znaczenie miała w literaturze symbolizmu, w korespondencji sztuk.
Barwne słyszenie
Stosunkowo najczęściej spotykane jest „barwne słyszenie”, chromestezja, które polega na tym, że dźwięki lub współbrzmienia wywołują wrażenia barwne bądź barwy – dźwięki. Synestetami byli m.in.: Nikołaj Rimski-Korsakow, Salomon Szereszewski, Vladimir Nabokov, Wassily Kandinsky, Paul Klee, Franciszek Liszt, Olivier Messiaen, a są m.in. Marta Ptaszyńska, Chris Urbanowicz, Lorde, Hélène Grimaud, Billie Eilish, John Mayer, czy Aphex Twin
Skojarzenia tonacji z barwami z zasady są jednak różne. Oto przykładowe skojarzenia akordów rosyjskiego kompozytora z przełomu XIX i XX wieku, Nikołaja Rimskiego-Korsakowa:
- C-dur: biały
- Des-dur: mroczny, gorący
- D-dur: żółty, słoneczny
- Es-dur: mroczny, błękitnoszary
- E-dur: szafirowy, błyszczący
- F-dur: zielony
- Fis-dur: szarozielony
- G-dur: brązowozłoty, jasny
- As-dur: siwofioletowy
- A-dur: jasnoróżowy
- H-dur: granatowy, ponury
Wbrew wieloletniemu przekonaniu o tym, że Aleksandr Skriabin obdarzony był zdolnością „barwnego słyszenia”, nie ma na to dowodu.
Badania nad synestezją
Niektóre pojedyncze przypadki sugerują, że doświadczanie synestezji może być w jakiś sposób powiązane z zespołem sawanta oraz z niektórymi formami autyzmu. Znanym synestetą–sawantem jest Daniel Tammet, cierpiący na epilepsję i zespół Aspergera, obdarzony ponadprzeciętnymi umiejętnościami arytmetycznymi i językowymi.
Wrażenia synestezji, tzw. pseudosynestezję udało się wywołać w warunkach doświadczalnych u osób, które wcześniej jej nie doświadczały. Badanym polecono czytać tekst beletrystyczny, w którym niektóre litery pokolorowane były na różne kolory. Po niedługim okresie część z tych osób także czarne litery doświadczała jako kolorowe.
Z użyciem obrazowania fMRI wykazano, że gdy osoby, które słyszą wypowiadane słowa równocześnie zgłaszają doświadczenia kolorystyczne, zachodzi aktywacja odpowiednich części układu wzrokowego (ang. color center, określane jako V4 / V8). Nie wykrywano aktywności w obszarach V1 lub V2, co sugeruje, że aktywność w pierwotnej korze wzrokowej nie jest konieczna do doświadczenia barwy.
Zobacz też
- kolory na „fortepianie świetlnym” Skriabina
Bibliografia
- Adam Cash: Psychologia dla bystrzaków. Septem, 2007, s. 67. ISBN 978-83-246-1231-4.
Linki zewnętrzne
- Vilayanur Ramachandran o ludzkim umyśle, TED 2007; Vilayanur Ramachandran opowiada o tym, czego możemy się dowiedzieć o związku pomiędzy tkankami mózgu i umysłem na podstawie uszkodzeń mózgu, przytaczając przykład trzech niezwykłych zaburzeń (zespół Capgrasa, ból fantomowy i synestezja – z koncepcją mechanizmu powstawania)
- Neil Harbisson, „I listen to color”, TEDGlobal 2012 (Nie widzący kolorów artysta mówi m.in.: … „Gdy idę do galerii mogę posłuchać Picassa.” … „Gdybym szedł na pogrzeb, ubrałbym się w tonacji b-moll. W turkus, fiolet i pomarańcz”).
- Sean Allen-Hermanson, Jennifer Matey, Synesthesia, Internet Encyclopedia of Philosophy, ISSN 2161-0002 [dostęp 2018-06-27] (ang.).
- Massachusetts General Hospital (Department of Neurology), Lab: Joel Salinas, MD
- Joel Salinas, M.D., Mirror Touch: A Memoir of Synesthesia and the Secret Life of the Brain, HarperCollins, 3 kwi 2018, s. 320