BCG (od Bacillus Calmette-Guérin) – szczepionka opracowana we Francji w 1921 roku przez Alberta Calmette'a i Camille'a Guérina i stosowana przede wszystkim przeciw gruźlicy. Szczepionka zawiera atenuowany, ale żywy szczep bakterii Mycobacterium bovis (gatunek pokrewny, wywołujący gruźlicę bydła). Atenuację uzyskuje się wskutek 231 pasaży na podłożu z żółcią. Szczepienia okazały się skuteczne w Europie i krajach rozwijających się. Próby z tą szczepionką w USA wykazały niewielkie właściwości ochronne (odmienny szczep Mycobacterium tuberculosis), w pozostałych krajach zaobserwowano zróżnicowaną skuteczność. Obecnie stosowana w Europie, nieużywana w USA.
W krajach, gdzie występuje trąd, stosuje się szczepionkę BCG u zdrowych dzieci, wkrótce po urodzeniu.
Historia
Badania nad szczepionką na gruźlicę, które finalnie doprowadziły do powstania BCG, rozpoczęto w 1900 roku, w Instytucie Pasteura w Lille. Na czele projektu postawiono dwóch naukowców - Alberta Calmette i Camille'a Guérin. Pierwsze testy na zwierzętach zaplanowane zostały w 1913 roku, jednak ich przeprowadzenie uniemożliwił wybuch I Wojny Światowej i okupacja Lille przez wojska niemieckie. W 1919 roku udowodniono już niewywoływanie objawów gruźlicy przez wyhodowane szczepy na wielu gatunkach zwierząt, stąd 18 czerwca 1921 po raz pierwszy podano BCG człowiekowi w Szpitalu Charité w Paryżu. Do końca 1924 roku zaszczepiono 664 noworodki, a w latach 1924-1928 - 114 tysięcy. W 1928 roku Liga Narodów swoim autorytetem potwierdziła bezpieczeństwo zastosowania szczepionki BCG.
W 1930 roku w niemieckiej Lubece wskutek modyfikacji schematu użycia szczepionki przez miejscowych lekarzy, doszło do śmierci 73 noworodków, a 135 innych rozwinęło objawy gruźlicy, z której jednak zostały one wyleczone. Wydarzenie to przeszło do historii jako "Tragedia w Lubece". Specjalny raport przygotowany przez komisję powołaną przez niemiecki rząd za całe zajście obwinił szczepionkę i jej twórców. Zarzuty te jednak nie zostały potwierdzone, a sam Calmette wybronił się w zeznaniach przed Międzynarodową Unią ds. Walki z Gruźlicą (dostał nawet owacje na stojąco). Incydent mimo to doprowadził do podkopania autorytetu szczepionki.
Zastosowanie medyczne szczepionki BCG zapoczątkowano 1921 roku i w 1977 znalazła się na liście leków podstawowych Światowej Organizacji Zdrowia. Szczepionkę podaje się rocznie (2004) około 100 milionom dzieci na całym świecie.
Stosowanie w Polsce
W Polsce szczepienia przy użyciu BCG rozpoczęto w 1926 r., głównie w Poznaniu, Warszawie i Wilnie. Produkcję szczepionki powierzono Państwowemu Zakładowi Higieny, zaś organizację szczepień Polskiemu Związkowi Przeciwgruźliczemu. Do 1939 roku w Polsce zaszczepiono 70 tysięcy osób. W 1945 roku wznowiono produkcję i akcję szczepień, a na mocy porozumienia z Duńskim Czerwonym Krzyżem z 1947 roku, rozpoczęto masowe szczepienia. W latach 1947-1950 śródskórnie zaszczepiono 4,5 miliona dzieci i młodzieży od 1 do 18 roku życia. Od 1951 roku BCG jest w Polsce szczepieniem obowiązkowym.
Inne zastosowania
Inne choroby zakaźne
BCG ma około 26% działania ochronnego przeciw trądowi, chociaż szczepionka nie jest wykorzystywana w tym celu. Potencjalnie zmniejsza ryzyko infekcji gronkowcowych, kandydozy, grypy i żółtej febry.
BCG a COVID-19
Pierwotnie raportowana była mniejsza częstość zachorowań na COVID-19 w krajach o wysokim poziomie wyszczepialności przy pomocy szczepionki BCG, jednak obecnie dominującą tezą jest, że jest to przypadkowa zależność u podłoża której leżą inne czynniki (np. mniejszy poziom urbanizacji państw dawnego Bloku Wschodniego). Mimo to jednak w modelach bioinformatycznych oraz w części badań na zwierzętach taki wpływ protekcyjny oparty o mechanizm odporności krzyżowej, został potwierdzony. Pierwsze wyniki randomizowanej próby klinicznej z Malawi nie potwierdziły protekcyjnego efektu BCG na przebieg COVID-19. Część naukowców wystosowała hipotezę, jakoby rozbieżności w wynikach danych eksperymentalnych i klinicznych wynikała ze stosowania różnych szczepów szczepionki BCG w różnych krajach.
Nowotwory
BCG jest przydatna w leczeniu powierzchownych postaci raka pęcherza moczowego. Od końca lat 1980. pojawiały się dowody na to, że zakroplenie BCG do pęcherza jest skuteczną formą immunoterapii w tej chorobie. Podczas gdy mechanizm jest niejasny, wydaje się, że przeciwko guzowi zostaje uruchomiona lokalna reakcja immunologiczna. Immunoterapia przy użyciu BCG zapobiega nawrotom w ⅔ przypadków powierzchownych nowotworów pęcherza moczowego. BCG jest także do wykorzystania w immunoterapii raka okrężnicy oraz w leczeniu sarkoidozy u koni.
Cukrzyca
W badaniach klinicznych w oparciu o prace Denise'a Faustmana wykorzystano BCG do pobudzenia produkcji TNF-α, który może zabić limfocyty T odpowiedzialne za cukrzycę typu 1. W badaniach na myszach wykazano, że zastosowanie podobnego leczenia daje całkowite wyleczenie u jednej trzeciej badanych myszy. 8 sierpnia 2012 Denise Faustman opublikowała wyniki badań etapu I polegającego na sprawdzeniu wyników badań na myszach do tego, jak dawki szczepionki BCG działają na ludzi. U większości przypadków odnotowano pozytywną zmianę, czyli zmniejszenie się liczby limfocytów zabijających komórki produkujące insulinę. Aktualnie zbierane są środki na rozpoczęcie kolejnej fazy badań.
Niepożądane odczyny poszczepienne
Poważne odczyny poszczepienne są rzadkie. Najczęściej w miejscu wstrzyknięcia występuje zaczerwienienie, obrzęk i bolesność. Czasem może powstać małe owrzodzenie z wytworzeniem blizny po wygojeniu. O wiele częściej odczyny poszczepienne występują i mają cięższy przebieg, do zagrożenia życia włącznie, u osób z zaburzeniami odporności. U tych osób i czasie ciąży szczepionka BCG jest przeciwwskazana. Odmiennie niż większość szczepionek, szczepionka ta zawiera atenuowane, ale żywe bakterie Mycobacterium bovis, co może w stanach osłabionej odporności organizmu wywołać groźną, pełnoobjawową chorobę.
