Zdrowie publiczne – nauka zajmująca się zdrowiem na poziomie populacji ludzkiej.
Profesor Uniwersytetu Yale, Charles-Edward Amory Winslow, zaproponował w 1920 następującą definicję: Zdrowie publiczne jest nauką i sztuką zapobiegania chorobom, przedłużania życia, promowania zdrowia i sprawności fizycznej poprzez zorganizowane wysiłki na rzecz higieny środowiska, kontroli chorób zakaźnych, szerzenia zasad higieny osobistej, organizowania służb medycznych i opiekuńczych w celu wczesnego rozpoznawania, zapobiegania i leczenia oraz rozwijania takich mechanizmów społecznych, które zapewnią każdemu standard życia umożliwiający zachowanie i umacnianie zdrowia.
Definicja Światowej Organizacji Zdrowia
Zdrowie publiczne jest to zorganizowany wysiłek społeczny, realizowany głównie przez wspólne działania instytucji publicznych, mający na celu polepszenie, promocję, ochronę i przywracanie zdrowia ludności. Obejmuje, między innymi, takie rodzaje działalności jak analizę sytuacji zdrowotnej, nadzór zdrowotny, promocję zdrowia, zapobieganie, zwalczanie chorób zakaźnych, ochronę środowiska i sanitację, działania przygotowawcze na wypadek katastrof i nagłych sytuacji zdrowotnych i medycynę pracy.
Definicja Międzynarodowego Towarzystwa Epidemiologicznego
W słowniku epidemiologii wydanym przez Międzynarodowe Towarzystwo Epidemiologiczne (International Epidemiological Association) zdrowie publiczne definiuje się jako zorganizowany wysiłek społeczeństwa na rzecz ochrony, promowania i przywracania ludziom zdrowia, a wszelkie programy, świadczenia i instytucje zajmujące się tą problematyką są ukierunkowane na zapobieganie chorobom i potrzeby zdrowotne populacji jako całości.
W definicji tej widać połączenie nauki, umiejętności skierowanych na utrzymanie i poprawę stanu zdrowia całego społeczeństwa poprzez wspólne działanie. Jednak działania te ulegają ciągłym zmianom, które spowodowane są między innymi rozwojem technologii. Cele pozostają jednak te same, a są nimi zmniejszenie liczby zachorowań, przedwczesnych zgonów, profilaktyka.
Zdrowie jako wartość społeczna
Patrząc wstecz na postępujący w świecie na przestrzeni prawie całego minionego stulecia rozwój systemów ochrony zdrowia należy podkreślić, że w większości krajów świata cała ochrona zdrowia łącznie z opieką medyczną traktowana była w całości jako dobro publiczne, w związku z czym starano się ograniczyć indywidualną odpowiedzialność finansową użytkowników.
Zdrowie publiczne jest instytucją społeczną i oznacza po prostu zdrowie ludności. Myślą przewodnią lat 80. w rozwoju systemów ochrony zdrowia w świecie było uznanie zdrowia za dobro publiczne, a nie indywidualne. Zdrowie publiczne obejmuje szeroki zakres działań wielodyscyplinarnych wiążących się z różnymi aspektami zdrowia ludzi, jego ochroną, umocnieniem i poprawą, oceną potrzeb zdrowotnych populacji oraz sposobami ich zaspakajania. Zajmuje się nie tylko zdrowiem jednostki, ale także zdrowiem wszystkich ludzi oraz jego uwarunkowaniami zarówno negatywnymi, jak i pozytywnymi, czyli działaniami prozdrowotnymi umacniającymi zdrowie.
Uznanie zdrowia za wspólne dobro publiczne oznaczało w praktyce przyjęcie zasady solidaryzmu i współodpowiedzialności wszystkich za finansowanie wydatków na zdrowie z budżetu państwa. Przyjęta w licznych krajach forma finansowania wydatków na opiekę zdrowotną poprzez powszechne ubezpieczenia zdrowotne jest specyficzną formą zasady solidaryzmu i współodpowiedzialności. Umiejscowienie zdrowia wysoko w hierarchii wartości człowieka oraz przypisywanie mu wartości społecznej powoduje, iż staje się ono obiektem zainteresowania nie tylko stron bezpośrednio uczestniczących, pacjent, ale i państwa. Jak zauważa jeden z wybitnych ekonomistów ochrony zdrowia naszych czasów R. Freeman: [...] Zdrowie liczy się bardziej niż kiedykolwiek. Stało się ono jednym z podstawowych przedmiotów troski współczesnych zachodnich społeczeństw. Mowa tu o zainteresowaniu zdrowiem nie tylko jednostek, które chcą się nim cieszyć, ale również ze strony podmiotów zaangażowanych w proces finansowania usług medycznych.
Przez stulecia praktycznie wszystkie rządy państwa akceptowały swą odpowiedzialność za systematyczny rozwój ochrony zdrowia i opieki medycznej nad swoimi obywatelami. Dotyczyło to zarówno opieki profilaktycznej, jak i leczniczej i miało na celu zapewnienie bezpieczeństwa zdrowotnego wszystkim obywatelom. Wszystkie rządy czuły się współodpowiedzialne za funkcjonowanie i rozwój przyjętego systemu ochrony zdrowia, czy to narodowej służby zdrowia, ubezpieczeń zdrowotnych, systemu centralnie planowanego czy systemu opartego na świadczeniach udzielanych przez podmioty prywatne.
Podstawowe funkcje zdrowia publicznego
Światowa Organizacja Zdrowia definiuje podstawowe funkcje zdrowia publicznego (essential public health functions) jako funkcje władz zdrowia w zakresie (1) monitoringu, ewaluacji i analizy stanu zdrowia, (2) nadzoru epidemiologicznego, badania i zwalczania zagrożeń dla zdrowia publicznego, (3) promocji zdrowia, (4) udziału społeczeństwa w rozwiązywaniu zagadnień zdrowia, (5) rozwoju polityki zdrowotnej i bazy instytucjonalnej dla planowania i zarządzania zdrowiem publicznym, (6) umacniania prawodawstwa zdrowotnego i możliwości jego wdrażania, (7) ewaluacji i promocji równego dostępu do świadczeń zdrowotnych, (8) rozwóju kadr i szkolenia w dziedzinie zdrowia publicznego, (9) zapewnienia jakości świadczeń zdrowotnych indywidualnych i w środowisku, (10) badań naukowych w zakresie zdrowia publicznego, (11) zmniejszenia niekorzystnego wpływu na zdrowie sytuacji nagłych i katastrof.
Organizacje międzynarodowe działające w dziedzinie zdrowia publicznego
Światowa Organizacja Zdrowia (wyspecjalizowana agencja Organizacji Narodów Zjednoczonych) jest główną organizacją międzynarodową zajmującą się problemami zdrowia. Dwuletni budżet na lata 2014–2015 wyniósł prawie 4 miliardy dolarów. Do innych organizacji międzynarodowych działających w dziedzinie zdrowia należą:
- Globalny Fundusz na rzecz Walki z AIDS, Gruźlicą i Malarią (The Global Fund to Fight AIDS, Tuberculosis and Malaria, GFATM). Fundusz ten jest największym w skali świata źródłem środków na zwalczanie AIDS, gruźlicy i malarii. Fundusz współfinansowany jest przez rządy i fundacje prywatne. Zasoby Funduszu w roku 2012 to około 7 miliardów dolarów.
- Globalny Sojusz na rzecz Szczepionek i Szczepień (Global Alliance for Vaccines and Immunization, GAVI). Sojusz dla ratowania życia i zdrowia dzieci i populacji dorosłej w krajach biednych poprzez zwiększenie dostępności szczepień ochronnych. W ciągu trzynastu lat istnienia (2000-2012) Sojusz otrzymał od rządów i instytucji prywatnych przeszło 7,5 miliarda dolarów kontrybucji, które zostały rozdysponowane na rozwój programów szczepień ochronnych, ulepszenie systemów ochrony zdrowia i rozwój społeczeństwa obywatelskiego.
- Wspólny Program Narodów Zjednoczonych Zwalczania HIV i AIDS. Roczny budżet organizacji wyniósł w 2012 przeszło 200 milionów dolarów.
- Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju. Organizacja administrowała w 2011 sumą około 4 miliardów dolarów, z tego około 1,2 miliarda przeznaczone było na wspieranie działań dla osiągnięcia Milenijnych Celów Rozwoju, które obejmują zmniejszenie umieralności dzieci, poprawę zdrowia matek, i zwalczanie AIDS, malarii i innych chorób.
- Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci (UNICEF)
Dokumenty
Odpowiedzialność państwa za bezpieczeństwo zdrowotne i właściwe warunki zdrowotne zostały uwzględnione w większości, jeśli nie we wszystkich konstytucjach narodowych. Artykuł 68 Konstytucji RP zobowiązuje władze publiczne do zapewnienia obywatelom równego dostępu do świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych. Organizacje i instytucje opieki zdrowotnej stoją przed problemem godzenia niespójnych celów. Powinna wzrastać świadomość, że odpowiedzialność za zdrowie musi obejmować kryteria zarówno kliniczne, jak i finansowe.
Znaczenie zdrowia publicznego znalazło swój wyraz w licznych dokumentach Organizacji Narodów Zjednoczonych i licznych jej agend, w szczególności w dokumentach Światowej Organizacji Zdrowia, jak również w dokumentach Unii Europejskiej. Unia Europejska tworzy ustawodawstwo, któremu podlegają bezpośrednio obywatele europejscy i dla ich dobra ustanawia specyficzne prawa. Konstytucyjnymi podwalinami UE, tworzącymi więzy prawne wykraczające poza stosunki wynikające z umów pomiędzy suwerennymi państwami, są między innymi: traktat paryski, Jednolity akt europejski, traktat z Maastricht i traktat amsterdamski.
