Bóle mięśniowo-szkieletowe – bóle mięśni, stawów i kości będące wynikiem zaburzeń mięśniowo-szkieletowych (ang. musculoskeletal disorders – MSD) obejmujących szeroki zakres problemów zdrowotnych. Głównie są to bóle pleców (odcinek lędźwiowy kręgosłupa), szyi (odcinek szyjny kręgosłupa), ramion oraz urazy i dolegliwości kończyn górnych i dolnych, powszechnie nazywane urazami wynikającymi z chronicznego przeciążenia organizmu. Choroby genetyczne związane z budową tkanki łącznej jak zespół Ehlersa-Danlosa mogą powodować bóle mięśniowo-stawowo-szkieletowe.
Klasyfikacja
Bóle mięśniowo-szkieletowe zależnie od ich lokalizacji dzielimy na uogólnione i miejscowe, według czasu trwania – na ostre i przewlekłe, a według przyczyny – na pierwotne i wtórne. Z klinicznego punktu widzenia istotne jest rozróżnienie schorzeń zapalnych i niezapalnych objawiających się bólem mięśniowo-szkieletowym. Pozwala to właściwie rozpoznać naturę podstawowego procesu patologicznego będącego przyczyną dolegliwości.
Wśród chorób zapalnych układu ruchu wyróżnia się schorzenia:
- infekcyjne (np. zakażenie Neisseria gonorrhoea – dwoinka rzeżączki lub Mycobacterium tuberculosis – prątek gruźlicy);
- wywołane przez kryształy (np. dna moczanowa, dna rzekoma – chondrokalcynoza);
- na tle immunologicznym (np. reumatoidalne zapalenie stawów – RZS (rheumatoid arthritis – RA), toczeń rumieniowaty układowy (systemic lupus erythematosus – SLE));
- reaktywne (np. gorączka reumatyczna, reaktywne zapalenie stawów – Zespół Reitera);
- idiopatyczne (np. młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów – MIZS).
Schorzenia niazapalne głównie są pochodną:
- urazu (zerwanie stożka rotatorów);
- nieskutecznej odnowy (choroba zwyrodnieniowa stawów – osteoarthritis);
- choroby nowotworowej (barwnikowe kosmkowo-guzkowe zapalenie błony maziowej stawów);
- spotęgowania bólu (fibromialgia);
- genetyczne (zespół Ehlersa-Danlosa).
Przyczyny
Dolegliwości mięśniowo-szkieletowe mogą być spowodowane oddziaływaniem różnych grup czynników występujących niezależnie od siebie lub łącznie:
- fizycznych – głównie przeciążenie organizmu tak czasowe, jak i gabarytowe związane z wykonywaną pracą;
- biomechanicznych – związane z postawą ciała, np. zmęczenie układu ruchu długotrwałym i powtarzalnym przybieraniem tej samej pozycji ciała;
- organizacyjnych – nieadekwatny stosunek wysiłku do możliwości organizmu;
- psychospołecznych – czynniki psychologiczne, stres;
- osobniczych – choroby nie związane z przeciążeniem organizmu, np. nowotwory, postępujące zwyrodnienia.
Ból mięśniowo-szkieletowy może być wynikiem powtarzanych naciągnięć, przeciążeń i zaburzeń mięśniowo-szkieletowych związanych z pracą fizyczną, ale też pokłosiem zwichnięcia czy złamania lub pochodną chorób wrodzonych i zwyrodnień. Ból odczuwany w układzie ruchu może również pochodzić z obwodowego układu nerwowego, głównie z nerwów uciśniętych na ich przebiegu lub na poziomie kręgosłupa. Możliwe jest też pochodzenie naczyniowe bólu np. w przebiegu zrostowej miażdżycy tętnic i bólach z narządów wewnętrznych np. serca, dróg moczowych czy trzustki.
Schorzenia mięśniowo-szkieletowe związane z pracą obejmują upośledzenie czynności i zmiany budowy takich struktur anatomicznych, jak mięśnie, stawy, ścięgna, więzadła, nerwy, kości i miejscowy układ krążenia krwi, wywoływane lub nasilone przede wszystkim przez wykonywanie pracy oraz bezpośrednio przez oddziaływanie czynników otoczenia, w którym praca jest wykonywana.
Objawy
Bólowi mięśniowo-szkieletowemu przy schorzeniach zapalnych towarzyszą wszystkie lub niektóre z następujących objawów:
- zapalnych (rumień, ocieplenie otaczających miejsce bólowe tkanek, obrzęk)
- ogólnoustrojowych (przedłużająca się sztywność poranna, zmęczenie, gorączka, utrata masy ciała)
- laboratoryjnych wykładników zapalenia (podwyższony wskaźnik opadania krwinek czerwonych (OB – Odczyn Biernackiego) lub podwyższone stężenie białka C-reaktywnego, trombocytoza, niedokrwistość spowodowana przewlekłą chorobą lub hipoalbuminemia).
Schorzenia niezapalne często charakteryzują się bólem bez obrzęku lub bez ocieplenia, brakiem objawów zapalenia i objawów ogólnoustrojowych, niewielkiego stopnia sztywnością poranną bądź jej brakiem.
Bóle mięśniowo-szkieletowe pojawiają się w różnych okolicznościach, przybierają różne formy i mają różne pochodzenie świadczące o różnych zespołach chorobowych:
- bóle poranne połączone ze sztywnością w obrębie stawów nawet do kilku godzin po długotrwałym odpoczynku i zmniejszające się pod wpływem aktywności bądź zastosowaniu środków przeciwzapalnych mogą świadczyć o schorzeniu zapalnym typu RZS.
- sztywność wywoływana przez krótkie okresy odpoczynku, występująca przejściowo, zazwyczaj krócej niż 60 min i nasilająca się pod wpływem aktywności zwykle jest związana ze schorzeniami niezapalnymi.
- bóle poranne połączone z uczuciem sztywności, bezsennością i porannym zmęczeniem są typowe dla zespołu fibromialgii.
- bóle przy ruchu po dłuższym spoczynku się towarzyszą zwyrodnieniom, głównie koksartrozie i gonartrozie.
- bóle występujące po przyjęciu pozycji siedzącej lub stojącej mogą mieć swoje źródło w kompensacyjnych zmianach trzonów kręgowych.
- bóle pojawiające się przy kaszlu, kichaniu, schylaniu się przy prostych kolanach lub siedzeniu bez oparcia bądź przy oparciu odchylonym, np. podczas jazdy samochodem są typowe dla dyskopatii lędźwiowej.
- bóle zwykłe o charakterze parestezji, pojawiające się w rękach, głównie w czasie snu są najczęściej wynikiem ucisku na nerw pośrodkowy w kanale nadgarstka.
- bóle pojawiające się wyłącznie lub prawie wyłącznie podczas ruchu zwykle o charakterze bólu przeszywającego, ostrego, chwilowo paraliżującego są typowe dla entezopatii.
- bóle nocne mięśniowo-szkieletowe są charakterystyczne dla procesów nowotworowych oraz procesów zapalnych kręgosłupa, jak zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK) czy zapalenie stawów krzyżowo-biodrowych.
- bóle kolan przy schorzeniu ze schodów są zwykle sygnałem procesu zwyrodnieniowego, głównie konfliktu rzepkowo-udowego.
Diagnostyka
Dolegliwości ze strony układu mięśniowo-szkieletowego stanowią przyczynę ponad 315 milionów wizyt pacjentów w poradniach rocznie. Wiele spośród stanów bólowych układu mięśniowo-szkieletowego to schorzenia samoograniczające się i wymagające niezbyt zaawansowanej oceny oraz terapii objawowej. U niektórych pacjentów objawy mięśniowo-szkieletowe mogą jednak zwiastować bardziej poważne stany chorobowe, wymagające dalszej oceny i dodatkowych badań laboratoryjnych w celu rozpoznania natury procesu patologicznego.
Wstępnym celem postępowania lekarza jest przeprowadzenie diagnostyki służącej rozpoznaniu przyczyny zmian i wdrożeniu właściwego leczenia przy jednoczesnym ograniczeniu nadmiernej liczby badań diagnostycznych. Do stanów nagłych – wymagających szybkiej diagnozy – należą:
- septyczne zapalenie stawów;
- ostre indukowane przez kryształy zapalenie stawów (np. dna moczanowa);
- złamania.
Postawieniu właściwej diagnozy służy wywiad z pacjentem, badanie fizykalne oraz – gdy istnieją wskazania – badania laboratoryjne. Wiele schorzeń mięśniowo-szkieletowych początkowo przypomina inne choroby, stąd właściwe rozpoznanie wymaga czasu, w którym zmiany ulegną ewolucji do stanu, w którym będą łatwiejsze do zdefiniowania.
Leczenie
Dobór terapii bólu mięśniowo-szkieletowego jest zależny od zespołu chorobowego zdiagnozowanego jako przyczynę doznań bólowych. W stanach pourazowych (zwichnięcia, złamania) oraz przy schorzeniach układu ruchu takich jak choroba zwyrodnieniowa stawów czy kręgosłupa, reumatoidalne zapalenie stawów itp. pacjentom zalecana jest fizykoterapia w postaci:
- elektroterapii – m.in.: prądy diadynamiczne, jonoforeza, Prądy Traberta i inne;
- magnetoterapii – z wykorzystaniem pola magnetycznego małej częstotliwości;
- krioterapii – terapia nośnikami zimna w celu odprowadzenia ciepła z organizmu;
- sonoterapii – ultradźwięki do mikromasażu i rozgrzania miejsca będącego ośrodkiem bólu;
- termoterapii – dostarczenie energii cieplnej do organizmu.
W leczeniu bólów mięśniowo-szkieletowych zastosowanie znajdują również odpowiednio dobrane ćwiczenia fizjoterapeutyczne (np. Metoda Kaltenborna-Evjentha, Metoda McKenziego, Metoda S-E-T).
W dolegliwościach bólowych układu kostnego, układu mięśniowego oraz stawów pacjenci mogą sięgnąć po środki farmakologiczne – paracetamol, tramadol czy substancje z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), jak ibuprofen, diklofenak, ketoprofen, metamizol bądź deksketoprofen). Najczęstsze przeciwwskazania do stosowania systemowych NLPZ to: nadwrażliwość na substancję czynną lub którąkolwiek substancję pomocniczą produktu leczniczego;
- nie należy stosować leku u osób, u których podanie kwasu acetylosalicylowego lub niesteroidowych leków przeciwzapalnych było przyczyną wystąpienia napadu astmy, skurczu oskrzeli, pokrzywki;
- niespecyficzne zaburzenia krwiotworzenia lub zaburzenia krzepnięcia krwi;
- czynne lub nawracające owrzodzenia/krwawienia z przewodu pokarmowego (dwa lub więcej oddzielne epizody potwierdzonego owrzodzenia lub krwawienia);
- perforacja lub krwawienia z przewodu pokarmowego, związane z leczeniem NLPZ w wywiadzie;
- czynne krwawienia z naczyń mózgowych;
- ciężka niewydolności wątroby lub nerek;
- ciężka niewydolność serca;
- trzeci trymestr ciąży
Stosowanie u dzieci i młodzieży jest różne – należy stosować zgodnie z rejestracją.
Zobacz też
- ból
- staw
- układ mięśniowy
- układ kostny
- choroba zwyrodnieniowa stawów
- reumatoidalne zapalenie stawów
- niesteroidowe leki przeciwzapalne
- ketoprofen
- deksketoprofen
Bibliografia
- M. J. Barbanoj Rodríguez, R. M. Antonijoan Arbós, S. Rico Amaro, Trometamol deksketoprofenu: dowody kliniczne potwierdzające znaczenie leku w terapii przeciwbólowej, przedruk z : Expert Rev. Neurotherapeutics 2008, nr 8(11), s. 1625–1640.
- J. Cush, Peter E. Lipsky, Podejście do schorzeń układu stawowego i mięśniowo- szkieletowego, tłum. M. Dudzisz-Śledź, s. 277-279.
- H. Kucia, A. Sękowska, M. Malec- Milewska, Farmakologiczna terapia bólu przewlekłego (część III). Niesteroidowe leki przeciwzapalne w terapii przezskórnej. Terapia 2013, nr 9, z. 2 (294).
- L. Solecki, Wstępna ocena dolegliwości bólowych ze strony układu mięśniowo- szkieletowego zgłaszanych przez rolników indywidualnych. Medycyna Pracy 2012, nr 63(3), s. 281–293.
- L. Szczepański, A. Pluta, Bóle kości, mięśni i stawów – problemy diagnostyczne i lecznicze. Przewodnik Lekarza 2002 nr 5(8), s. 84-92.
- M. Wytrążek, J. Huber, A. Zagłoba- Kaszuba, A. Kulczyk, Neurofizjologiczne aspekty bólu mięśniowo-przywięziowego. Nowiny Lekarskie 2009, nr 78(2), s. 153-158.