Ciborowate

Ciborowate

Morfologia sitowia
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	wiechlinowce
Rodzina	ciborowate
Nazwa systematyczna
Cyperaceae Juss. Gen. Pl.: 26. 04.08.1789

Kwiatostan Cyperus polystachyos

Ciborowate, turzycowate (Cyperaceae Juss.) – rodzina roślin w rzędzie wiechlinowców. Obejmuje około 5500 gatunków zgrupowanych w 109 rodzajów. Rodzina jest kosmopolityczna – jej przedstawiciele spotykani są na całym świecie, szczególnie często w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego. Zajmują najczęściej siedliska mokradłowe. Są to rośliny zielne cechujące się znaczną redukcją kwiatów. Charakterystyczne są także trójkanciaste, pełne łodygi z trawiastymi liśćmi wyrastającymi w trzech rzędach.

Znaczenie użytkowe mają liczne gatunki wykorzystywane w plecionkarstwie i do wyrobu papieru. Organy podziemne kilku gatunków są spożywane.

Morfologia

Kwiatostan turzycy żółtej

Owoce wełnianki wąskolistnej z włosowato wydłużonymi listkami okwiatu

Pokrój

Należą tu rośliny jednoroczne i byliny, rzadko drewniejące lub pnące. Zwykle są to rośliny kłączowe, z łodygą pełną, trójkanciastą. W zależności od długości rozgałęziających się sympodialnie kłączy i rozłogów rośliny te rosną w kępach lub tworząc różnej wielkości gęste lub luźne płaty.

Liście

Trawiaste, wyrastają w trzech rzędach otaczając łodygę zamkniętymi pochwami (rzadko pochwy są otwarte np. u Coleochloa). W wielu gatunków skupione są u nasady łodygi. Liście nasycone są krzemionką. Blaszka jest całobrzega lub drobnopiłkowana. Liście mają użyłkowanie równoległe, pozbawione są języczka i przylistków. U niektórych gatunków (np. ponikła i oczeretu) liście są bardzo zredukowane lub obecne tylko u młodych roślin.

Kwiaty

Obupłciowe (sitowie, ponikło, wełnianka) lub rozdzielnopłciowe (turzyca, Scleria), wiatropylne, zebrane w kłosy. Poszczególne kłosy mogą być skupione w różnorodne kwiatostany złożone – kłosokształtne, wiechowate lub baldachy. Kwiatostany bywają wsparte podsadką, a poszczególne kwiaty w kłosie – przysadkami. Przysadki mogą wyrastać spiralnie (np. u kłoci) lub w dwóch rzędach (np. u cibory). Okwiat zredukowany jest do szczecinek, łusek, czasem błoniastych, lub brak go zupełnie (np. u sitowia i Bulbostylis). Pręciki są wolne, zwykle trzy (6 jest u Arthrostylis, a ponad 12 u Evandra). Główka pręcika podługowata do równowąskiej, z dwoma pylnikami, komory pyłkowe pękają podłużnymi bruzdami, nitka od nasady główki wnika między pylniki w postaci łącznika (basifixed). Słupek jeden, górny, zbudowany z trzech owocolistków (dwóch u części gatunków z rodzaju cibora Cyperus), ale jednokomorowy i z jednym zalążkiem. Szyjka słupka na końcu rozwidlona widlasto lub na trzy łatki.

Owoc

Orzeszek spłaszczony dwustronnie lub trójkanciasty. Często z osadzonym, trwałym słupkiem i szczecinkowatym okwiatem.

Systematyka

Około 35% rodzajów w rodzinie jest monotypowych, do 26% należy od 2 do 5 gatunków, jest tu też 7 rodzajów liczących ponad 200 gatunków w tym cibora (Cyperus) z 686 gatunkami i turzyca (Carex) z 1757 gatunkami. Cała rodzina jest uznawana za takson monofiletyczny siostrzany względem rodziny sitowatych. Zaliczany zwykle do tej ostatniej rodziny rodzaj Oxychloe ma cechy pierwotne, właściwe obu rodzinom i niektóre analizy taksonomiczne umieszczają go jako takson bazalny w obrębie ciborowatych.

Pozycja rodziny według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Klad okrytonasienne, klad jednoliścienne (monocots), rząd wiechlinowce (Poales), rodzina ciborowate (Cyperaceae). Rodzina stanowi grupę siostrzaną dla rodziny sitowatych Juncaceae, wraz z którymi tworzy grupę siostrzaną rodziny turniowatych Thurniaceae.

Podział rodziny

Podrodzina: Mapanioideae

plemię Chrysitricheae

• Capitularina Kern
• Chorizandra R.Br.
• Chrysitrix L.
• Exocarya Benth.
• Lepironia Rich.

plemię Hypolytreae

• Diplasia Rich.
• Hypolytrum Rich.
• Mapania Aubl.
• Paramapania Uittien
• Principina Uittien
• Scirpodendron Zipp. ex Kurz
• Thoracostachyum Kurz

Podrodzina Cyperoideae

plemię Abildgaardieae

plemię Bisboeckelereae

• Becquerelia Brongn.
• Bisboeckelera Kuntze
• Diplacrum R.Br.

plemię Cariceae

• Carex L. – turzyca (w tym m.in. kobrezja Kobresia, Uncinia)

plemię Cladieae

• Cladium P.Browne – kłoć
• Rhynchocladium T.Koyama

plemię Cryptangieae

• Cephalocarpus Nees
• Didymiandrum Gilly
• Everardia Ridl.
• Exochogyne C.B.Clarke
• Lagenocarpus Nees

plemię Cypereae

plemię Dulichieae

• Blysmus Panz. ex Schult. – ostrzew
• Dulichium Pers.

plemię Eleocharideae

• Eleocharis R.Br. – ponikło

plemię Fuireneae

• Actinoscirpus (Ohwi) R.W.Haines & Lye
• Bolboschoenus (Asch.) Palla – sitowiec
• Fuirena Rottb.
• Pseudoschoenus (C. B. Clarke) Oteng-Yeb.
• Schoenoplectiella Lye
• Schoenoplectus (Rchb.) Palla – oczeret

plemię Rhynchosporeae

• Pleurostachys Brongn.
• Rhynchospora Vahl – przygiełka
• Syntrinema H. Pfeiff.

plemię Schoeneae

plemię Scirpeae

plemię Sclerieae

• Scleria Bergius

plemię Trilepideae

• Afrotrilepis (Gilly) J.Raynal
• Coleochloa Gilly
• Microdracoides Hua
• Trilepis Nees

Rodzaje z podrodziny Cyperoideae o niejasnej pozycji systematycznej:

• Koyamaea W.W.Thomas & Davidse

Rodzaje reprezentowane we Florze Polski

Zastosowanie

Różne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne. W tej roli sadzona jest często m.in. cibora papirusowa Cyperus papyrus, która już w starożytnym Egipcie wykorzystywana była jako surowiec do wyrobu papieru. W tym samym celu stosuje się łodygi kłoci Cladium effusum. Łodygi i liście turzycy drżączkowatej Carex brizoides oraz Lapironia mucronata wykorzystywane są w tapicerce do wypełniania materaców i wyściełania mebli. Te same rośliny, a także oczeret jeziorny Scirpus lacutris, wykorzystywane są w plecionkarstwie. Z pędów Scirpus totara wykonuje się łodzie typu kanoe. Spożywa się podziemne, bulwiasto zgrubiałe organy cibory jadalnej (zwanej też migdałem ziemnym) Cyperus esculentus oraz ponikła słodkiego Eleocharis dulcis.