Egocentryzm (łac. ego – ja + centrum – środek) – postrzeganie świata zewnętrznego polegające na centralnym umiejscowieniu własnej osoby w świecie. Niezdolność do tolerowania innych poglądów i postaw niż własne.
W życiu człowieka egocentryzm jest naturalną postawą rozwojową, zarówno umysłową, jak i moralną, na określonym etapie rozwoju dziecka (okres przedszkolny). Później, a szczególnie w życiu dorosłym, jest objawem niedojrzałości, a co za tym idzie niedostosowania do życia w społeczeństwie. Występuje również w niektórych stanach psychotycznych.
Egocentryk postrzega świat wyłącznie z własnego punktu widzenia, poprzez absolutyzowanie własnych doświadczeń, obserwacji i przemyśleń, przy równoczesnym marginalizowaniu opinii pochodzących od innych osób. Nie przyjmuje do wiadomości innych opinii nawet w sytuacji, gdy są o wiele lepiej uzasadnione niż jego własne. Jest głęboko przekonany, że świat funkcjonuje zgodnie z jego mniemaniem lub że najlepiej by było, gdyby tak właśnie funkcjonował – na tej podstawie określa własne relacje z otoczeniem. Wynikiem takiego rozumowania egocentryka jest pogląd, iż wszyscy ludzie powinni postępować zgodnie z jego wolą i przekonaniami.
Egocentryzm w różnych teoriach
W teorii Jana Piageta
Pojęcie to pojawia się jako ważny element teorii Jana Piageta. Pojawia się ono u dzieci, które nie przekroczyły siódmego roku życia. Polega na nieumiejętności dziecka wczucia się w położenie innej osoby i spojrzenia na świat z jej perspektywy. Dzieci milcząco przyjmują, że inni ludzie widzą to, co one. Na przykład trzyletnia dziewczynka może mówić do swojego ojca, który siedzi w sąsiednim pokoju: „Tatuś zobacz, jaką zrobiłam wieżę”. Jeśli ojciec odpowie: „widzę”, to dziecko przyjmie to jako fakt. Tak rozumiany egocentryzm jest skorelowany z agresją. Zdolność wczuwania się w położenie innych osób (empatia) jest bowiem jednym z najsilniejszych hamulców agresji. Dlatego małe dzieci bez skrupułów mogą wyrywać pająkom nóżki i muchom skrzydełka, nie potrafią zrozumieć zdań: „nie rób drugiemu co tobie niemiłe” itd. Przykładem na egocentryzm u dzieci jest tak zwany eksperyment z górami. Piaget udowadnia w nim, że dzieci poniżej 7 roku życia nie potrafią patrzeć z perspektywy drugiej osoby. Podczas testu dzieci sadzane były naprzeciwko makiety przedstawiającej trzy góry. Miały opisać to, co widzą. Następnie proszone były o opisanie tego, co widzi osoba siedząca po drugiej stronie stołu. Eksperyment wykazał, że dziecko nie rozumie, że osoba naprzeciwko widzi góry w inny sposób. Po 7 roku życia zgodnie z teorią Piaget’a, dziecko wchodzi w kolejny etap rozwoju i wtedy następuje decentracja jego patrzenia na świat. Zaczyna dostrzegać punkt widzenia innych ludzi.
Teoria rozwoju moralnego Lawrence’a Kohlberga
Teoria rozwoju moralnego Lawrence’a Kohlberga polega ona na określaniu poziomu moralnego poprzez różnice w rozumowaniu, w czasie uczenia się i dorastania. Kohlberg wyróżnił trzy główne poziomy rozwoju moralnego – fazę przedkonwencjonalną, fazę konwencjonalną i fazę postkonwencjonalną:
- Faza przedkonwencjonalna – zakłada, że dzieci w wieku do 10 lat działają jedynie według własnych potrzeb i spostrzeżeń.
- Orientacja na karę i nagrodę – zasady są przestrzegane, by uzyskać nagrodę i uniknąć kary. Przyczyny zewnętrzne określają, co należy robić, a czego nie.
- Orientacja na własny interes – w tym etapie dzieci zaczynają myśleć poza własnymi potrzebami, jednak nadal kierują się egocentryzmem. Zauważają też istnienie konfliktu interesów.
- Faza konwencjonalna – to proces, w którym zaczyna uwzględniać się indywidualny interes oraz społeczne konsekwencje tego, co się robi.
- Orientacja na konsensus – etap, w którym bierze się pod uwagę opinię rówieśników, jak i swoje poglądy oraz szuka się osób podobnych do nas samych.
- Orientacja na wytyczne – postrzeganie dobra i zła, chęć działania w sposób sprawiedliwy oraz odpowiedzialny.
- Faza postkonwencjonalna – sytuacja, kiedy pojawia się abstrakcyjne myślenie, wykraczające poza określone normy.
- Orientacja umowy społecznej – silne rozróżnienie sprawiedliwości i niesprawiedliwości, ludzie myślą racjonalnie i cenią wolność, jednak w przypadku naruszenia praw nadal są posłuszni.
- Orientacja na uniwersalne zasady – tworzenie zasad według własnych kryteriów i poglądów.
Terminy pokrewne
- Egoizm – myślenie wyłącznie o własnych korzyściach, bez zwracania uwagi na konsekwencje tego dla otoczenia.
- Egotyzm – przesadne kierowanie zarówno własnej, jak i cudzej uwagi na siebie samego.
- Megalomania – nadmiernie wysokie przekonanie o sobie.