Мы используем файлы cookie.
Продолжая использовать сайт, вы даете свое согласие на работу с этими файлами.

Historia odkrycia i badań nad stwardnieniem guzowatym

Другие языки:

Historia odkrycia i badań nad stwardnieniem guzowatym

Подписчиков: 0, рейтинг: 0

Désiré-Magloire Bourneville po raz pierwszy w roku 1880 opisał tę chorobę, nazywając ją "Sclérose tubéreuse des circonvolutions cérébrales"

Historia odkrycia stwardnienia guzowatego i badań nad tą chorobą liczy dopiero niecałe 200 lat. Stwardnienie guzowate (tuberous sclerosis, tuberous sclerosis complex, TSC) jest rzadką, wielonarządową chorobą genetyczną, w której rozwijają się łagodne guzy mózgu i guzy innych ważnych życiowo narządów: nerek, serca, oczu, płuc i skóry. Zespół objawów może obejmować napady drgawkowe, opóźnienie rozwoju, zaburzenia behawioralne i schorzenia dermatologiczne, a także objawy wynikające z zajęcia płuc i nerek. TSC może być spowodowane mutacją w jednym z dwóch genów: TSC1 i TSC2, kodujących, odpowiednio, hamartynę i tuberynę. Oba geny należą do genów supresorowych (antyonkogenów), gdyż funkcją kodowanych przez nie białek jest regulacja cyklu komórkowego i procesu różnicowania komórek. W przeszłości zachorowania na tę chorobę traktowano jak ciekawe przypadki kazuistyczne; obecnie, badaniom nad patogenezą TSC przypisuje się istotne znaczenie w poznawaniu procesu nowotworzenia i supresji nowotworów.

Historię badań nad stwardnieniem guzowatym można podzielić na cztery okresy. Pod koniec XIX wieku, wybitni lekarze pracujący w największych szpitalach klinicznych pierwsi opisali korowe i dermatologiczne objawy choroby; uczonych tych uhonorowano eponimicznymi określeniami – "choroby Bourneville'a" i "znamienia Pringle'a". Na początku XX wieku skojarzono te objawy jako charakterystyczne dla jednej jednostki chorobowej. Stwierdzono, że choroba może zajmować inne narządy i zdano sobie sprawę ze zmienności obrazu klinicznego i ciężkości choroby. Pod koniec XX wieku dokonał się wielki postęp w technikach obrazowania układu nerwowego, odkryto też dwa geny, których mutacje wywołują chorobę. W końcu, na początku XXI wieku miały miejsce pierwsze odkrycia pozwalające zrozumieć patomechanizm choroby na poziomie subkomórkowym, otwierające równocześnie nowe możliwości niechirurgicznego leczenia.

XIX wiek

Végétations vasculaires Rayera

1835: Francuski dermatolog Pierre François Olive Rayer opublikował atlas chorób skóry. Zawiera on 22 duże, kolorowe plansze z 400 rycinami przedstawionymi w usystematyzowany w sposób. Na stronie 20. rycina 1 przedstawia rysunek, który jest uważany za najwcześniejszy opis stwardnienia guzowatego. Przy rysunku opisanym "végétations vasculaires" Rayer dodał komentarz – "są to małe naczynia krwionośne grudkowatego wyglądu, szeroko rozprzestrzenione na nosie i wokół ust". W atlasie nie wspomniano nic o objawach towarzyszących przedstawionym zmianom skórnym.

1850: Angielscy dermatolodzy Thomas Addison i William Gull opisali na łamach "Guy's Hospital Reports" przypadek 4-letniej dziewczynki z "niezwykłą wysypką obejmującą w poprzek nos i część obu policzków", który określili jako "vitiligoidea tuberosa" (bielaczość guzowata).

1862: Niemiecki lekarz Friedrich Daniel von Recklinghausen, pracujący wówczas jako asystent Rudolfa Virchowa w Instytucie Anatomii Patologicznej w Berlinie zaprezentował Berlińskiemu Towarzystwu Położniczemu przypadek serca noworodka z kilkoma guzami, który "zmarł zaledwie po kilku [samodzielnych] oddechach". Nazwał te guzy "myomata". Jeden z nich był "wielkości gołębiego jaja". Zauważył także, że mózg miał "dużą liczbę stwardnień". Były to prawie z całkowitą pewnością mięśniaki prążkowanokomórkowe serca oraz guzy korowe występujące w stwardnieniu guzowatym. Recklinghausen nie zdołał rozpoznać odmiennej jednostki chorobowej, odnosząc się do tego przypadku jak do anatomopatologicznej ciekawostki. Nazwisko Recklinghausena zostało później powiązane z nerwiakowłókniakowatością po klasycznej publikacji z 1881.

1864: Niemiecki patolog Rudolf Virchow opublikował trzytomową pracę o nowotworach, opisującą przypadek dziecka chorego na stwardnienie guzowate ze zmianami narządowymi w mózgu i sercu. Praca Virchowa zawiera pierwszą udokumentowaną wskazówkę dziedziczności choroby: siostra dziecka zmarła z powodu guza mózgu.

1880: Francuski neurolog Désiré-Magloire Bourneville miał okazję spotkać się z chorobą, której eponim zawiera jego nazwisko. Bourneville pracował jako nieoficjalny asystent Jeana Martina Charcota w La Salpêtrière. W czasie zastępstwa swojego nauczyciela Lois J.F. Delasiauve, odwiedzał Marie, 15-letnią dziewczynkę z opóźnieniem psychoruchowym, padaczką oraz zlewnymi naczyniowo-grudkowymi wypryskami na policzkach i czole (rozpoznanymi błędnie jako trądzik różowaty). W wywiadzie miała historię napadów padaczkowych od dzieciństwa, a w wieku 3 lat trafiła do szpitala dziecięcego i tam określono jej przypadek jako beznadziejny. Miała trudności z uczeniem się i nie potrafiła ani chodzić, ani mówić. W czasie opieki Boourneville'a Marie miała coraz częstsze napady padaczkowe, które następowały jeden po drugim. Leczono ją alkoholowymi napojami z chininą, bromkiem kamfory, azotynem amylu oraz pijawkami przykładanymi za uszami. 7 maja 1879 Marie zmarła w szpitalu. Sekcja zwłok wykazała obecność twardych, zwartych guzów w zakrętach mózgu, które Bourneville nazwał sclérose tubéreuse des circonvolutions cérébrales (stwardnieniem guzowatym zakrętów mózgu). Nazwa choroby wymyślona przez Bourneville'a pochodziła od greckich słów tuber, oznaczającego bulwę lub ziemniak, i skleros, znaczącego „twardy”. Bourneville wywnioskował, że zmiany w mózgu są źródłem napadów padaczkowych. W dodatku w obu nerkach znaleziono twarde białe masy wielkości orzecha włoskiego.

1881: Niemiecki lekarz Hartdegen opisał przypadek dwudniowego noworodka zmarłego w stanie padaczkowym. Badanie pośmiertne ujawniło małe guzy w komorach bocznych mózgu oraz obszary stwardnienia korowego, które Hartdegen nazwał glioma gangliocellulare cerebri congenitum.

Zmiany w mózgu w stwardnieniu guzowatym; sklerotyczne, hipertroficzne zakręty

1881: Bourneville i Édouard Brissaud przebadali czteroletniego chłopca w szpitalu La Bicétre. Podobnie jak poprzednio, pacjent miał guzy korowe, padaczkę i trudności w nauce. Dodatkowo stwierdzili u niego szmer serca, a w badaniu pośmiertnym okazało się, że miał małe twarde guzki w ścianach komór oraz w mózgu (guzki subependymalne), a także małe guzy w nerkach (przypuszczalnie naczyniakomięśniakotłuszczaki). Do 1889 roku Bourneville opisał jeszcze dziesięcioro pacjentów ze stwardnieniem guzowatym.

1885: Francuscy lekarze Félix Balzer i Pierre Eugène Ménétrier opisali przypadek "adénomes sébacés de la face et du cuir" (gruczolaki łojowe twarzy i głowy). Obecnie wiadomo, że to określenie nie było poprawne, ponieważ nie są to ani gruczolaki, ani nie wywodzą się z gruczołów łojowych. Wysypka grudkowa jest obecnie znana jako naczyniakowłókniak twarzy.

1885: Francuscy dermatolodzy François Henri Hallopeau i Émile Leredde opisali przypadek zmian adenoma sebaceum o twardej i włóknistej konsystencji. Pierwsi opisali plamy szagrynowe, a później stwierdzili związek wysypki na twarzy i padaczki.

1890: Szkocki dermatolog pracujący w Londynie, John James Pringle, opisał przypadek 25-letniej kobiety z obniżoną inteligencją, szorstkimi zmianami na rękach i nogach, i grudkowatą wysypką na skórze twarzy określoną później od jego nazwiska guzkami Pringle'a. Pringle w swojej pracy przywołał również pięć wcześniejszych doniesień, z których dwa były niepublikowane. Gruczolak łojowy (adenoma sebaceum) Pringle'a stał się powszechnie stosowanym eponimem na określenie tego typu zmian skórnych twarzy.

Początek XX wieku

Rysunek przedstawiający pacjentkę chorą na stwardnienie guzowate ze zmianami typu adenoma sebaceum na twarzy (1900)

Ilustracja z pracy z 1921 roku pokazująca drobne guzki w siatkówce oka chorego, określone przez van der Hoevego jako Augengesehwülste

1901: Włoski lekarz Giovanni Battista Pellizzi zbadał patologiczne zmiany w mózgowiu chorych. Stwierdził ich dysplastyczny charakter, obecność heterotopii korowych i obszarów nieprawidłowej mielinizacji. Pellizzi sklasyfikował guzy do dwóch typów: typ 1 (o gładkiej powierzchni) i typ 2 (ze środkowym zagłębieniem).

1903: Niemiecki lekarz Richard Kothe opisał włókniaki okołopaznokciowe, opisane ponownie przez holenderskiego lekarza Joannesa Koenena w 1932 (od którego wzięły nazwę guzków Koenena).

1906: Austriacki neurolog Alfred Walter Campbell pracujący w Anglii, uznał zmiany występujące w mózgu, skórze, sercu i nerkach za części obrazu klinicznego jednej choroby. Także jako pierwszy opisał patologiczne zmiany w oku w przebiegu TSC. Na podstawie swojego przeglądu historii 20 pacjentów jako pierwszy zaproponował diagnostyczną triadę objawów, powszechniej przypisywaną Vogtowi.

1907: Franciszek Krzyształowicz przedstawił pierwszy w polskim piśmiennictwie opis choroby.

1908: Niemiecki neurolog dziecięcy Heinrich Vogt ustalił kryteria diagnostyczne stwardnienia guzowatego, bezspornie potwierdzając związek zmian skórnych na twarzy z neurologicznymi następstwami guzów korowych. Triada Vogta: epilepsja-idiotyzm-adenoma sebaceum obowiązywała przez 60 lat, zanim badania Manuela Gómeza nie dowiodły, że mniej niż 1/3 pacjentów z TSC prezentuje wszystkie trzy objawy.

1910: Joseph Kirpicznik jako pierwszy stwierdził genetyczny charakter choroby. Opisał przypadek jedno- i dwujajowych bliźniąt, a także jednej rodziny, w której przypadki choroby występowały w trzech pokoleniach.

1911: Edward Sherlock, adwokat i wykładowca biologii doniósł w swojej książce o dziewięciu przypadkach osób "ograniczonych umysłowo". Ukuł termin epiloia, zbitkę greckich słów epilepsia oraz anoia (bezmyślny). To określenie nie jest już używane jako synonim TSC. Genetyk Robert James Gorlin zasugerował w 1981, że mógłby to być użyteczny akronim od epilepsja, low intelligence (niska inteligencja) oraz adenoma sebaceum (gruczolak łojowy).

1912: Polscy neurolodzy Kazimierz Orzechowski i W. Nowicki opublikowali pracę, w której podkreślono podobieństwo chorób Recklinghausena i Bourneville'a.

1913: H. Berg jako jeden z pierwszych uznał TSC za chorobę dziedziczną, opisując zachorowania w dwóch i trzech generacjach rodzin.

1914: P. Schuster opisał pacjenta z adenoma sebaceum i epilepsją, ale o normalnej inteligencji. Taki niepełny fenotyp choroby określa się jako postać poronną TSC albo forme fruste. Schuster opisał ponownie ogniska skóry szagrynowej (wcześniejsze odkrycie François Henriego Hallopeau i Émile'a Lereddego nie było mu znane).

1918: Francuski lekarz René Lutembacher opisał pierwszy przypadek torbielowatych zmian w płucach w przebiegu TSC. 36-letnia pacjentka zmarła z powodu obustronnej odmy opłucnowej. Lutembacher stwierdził, że torbiele i guzki w tkance płucnej były przerzutami włókniakomięsaka nerki. Obecnie to powikłanie TSC, spotykane znacznie częściej u kobiet, określa się jako limfangioleiomiomatozę (LAM).

1920: Duński okulista Jan van der Hoeve opisał zmiany o charakterze hamartomata siatkówki (phakoma). Powiązał TSC i nerwiakowłókniakowatość w jedną grupę chorób, które określił jako fakomatozy (później używano też terminu zespołów nerwowoskórnych).

1924: H. Marcus stwierdził, że charakterystyczne dla TSC zmiany, takie jak wewnątrzczaszkowe zwapnienia, są widoczne na radiogramie.

Lata 1925-1975

1932: MacDonald Critchley i Charles J.C. Earl przebadali 29 pacjentów ze stwardnieniem guzowatym w ośrodkach psychiatrycznych. Zaobserwowali charakterystyczne zachowania: ruchy rąk, dziwne postawy ciała i powtarzanie wykonywanych czynności (stereotypie ruchowe) – obecnie określane jako autystyczne. Było to 11 lat, zanim Leo Kanner wprowadził pojęcie autyzmu. Odnotowali również obecność białych, hipomelanotycznych plam na skórze tych pacjentów.

1933: Edward Alfred Cockayne w monografii swojego autorstwa zwrócił uwagę na dominujący sposób dziedziczenia TSC.

1934: N.J. Berkwitz i L.G. Rigler wykazali, że możliwe jest rozpoznanie stwardnienia guzowatego przy pomocy pneumoencefalografii, w której można uwidocznić niezwapniałe guzki podkorowe. Obraz na ścianach komór bocznych mózgu przypominał "krople wosku ściekające z palącej się świecy".

1935: Gunther i Penrose opublikowali pracę podsumowującą ich obserwacje nad dziedziczeniem TSC.

1942: Sylvan E. Moolten zaproponował termin "zespół stwardnienia guzowatego" (tuberous sclerosis complex – TSC), który jest obecnie preferowany w piśmiennictwie anglojęzycznym. Nazwa odzwierciedla wielonarządową naturę choroby. Moolten wprowadził też szereg pojęć określających charakter zmian w stwardnieniu guzowatym: "podstawową zmianą jest hamartia, przekształcająca się w zmianę guzowatą (hamartoma) lub prawdziwy nowotwór (hamartoblastoma)".

1954: Norweski patolog Reidar Eker wyhodował szczep szczurów Wistar z predyspozycją do rozwoju gruczolaków nadnerczy. Szczur Ekera został cennym modelem raka dziedziczonego w sposób dominujący.

1966: Phanor Perot i Bruce Weir zostali pionierami w chirurgicznej interwencji w przypadku padaczki występującej w stwardnieniu guzowatym. Spośród siedmiu pacjentów poddanych korowej resekcji guzów, dwóch zostało uwolnionych od napadów. Wcześniej tylko czterech pacjentów zostało poddanych leczeniu chirurgicznemu w padaczce związanej ze stwardnieniem guzowatym.

1967: J.C. Lagos i Manuel Rodríguez Gómez przebadali 71 przypadków stwardnienia guzowatego i wykazali, że w 38% osoby z tą chorobą mają prawidłowy iloraz inteligencji.

1971: Amerykański genetyk Alfred Knudson postawił hipotezę "dwóch uderzeń" wyjaśniającą powstawanie retinoblastoma zarówno u dzieci, jak i dorosłych. Według tej teorii nowotwór powstawał u dzieci z wrodzonymi mutacjami linii germinalnych, do których dołączyły się mutacje somatyczne we wczesnym okresie życia. Ten model odnosi się do wielu innych przypadków, w tym związanych z genami supresorowymi, takimi jak TSC. W latach 80. badania Knudsona nad szczurami Ekera umocniły tę hipotezę.

1975: Giuseppe Pampiglione i E. Pugh, w artykule w The Lancet, donosili, że do 69% pacjentów ze stwardnieniem guzowatym zgłaszanych jest z drgawkami noworodkowymi.

1975: Riemann jako pierwszy zastosował USG do badania zajętych w przebiegu stwardnienia guzowatego nerek 35-letniej kobiety z przewlekłą niewydolnością nerek.

Ostatnia kwarta XX wieku

Prawidłowy skan czaszki w CT

Prawidłowy skan czaszki w PET

1976: Tomografia komputerowa (CT, wynaleziona w 1972) głowy okazała się doskonałym narzędziem do diagnozowania nowotworów mózgu u dzieci, także w przypadku tych występujących w stwardnieniu guzowatym.

1979: Manuel Gómez opublikował monografię: Tuberous Sclerosis, która pozostaje standardowym podręcznikiem przez 3 edycje w ciągu 20 lat. Książka jako pierwsza opisywała pełne spektrum kliniczne stwardnienia guzowatego i ustanawiała nowy zestaw kryteriów diagnostycznych, które zastąpiły triadę Vogta.

1982: Kenneth Arndt leczył z powodzeniem naczyniakowłókniaka twarzy za pomocą lasera argonowego.

1983: Pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa (PET, wynaleziona w 1981) została porównana z elektroencefalografią (EEG) i CT. Okazało się, że jest w stanie zlokalizować korowe guzy odpowiadające za napady padaczkowe, który normalnie nie zostałyby wykryte.

1984: Stwierdzono, że napad drgawek u niemowlęcia z TSC poprzedziło ogniskowe wyładowanie w EEG.

1985: Obrazowanie rezonansu magnetycznego (MRI, odkryte w 1980) zostało po raz pierwszy użyte w stwardnieniu guzowatym do zidentyfikowania zmienionych obszarów mózgu chorej dziewczynki.

1987: Czułość i swoistość MR zostały ocenione na wyższe niż w przypadku CT. W badaniu, które objęło 15 pacjentów, MR pozwoliło zidentyfikować guzki podwyściółkowe wpuklające się do komór bocznych u 12 pacjentów, zaburzenie prawidłowej architektoniki korowej u 10 pacjentów (w związku z występowaniem guzów korowych), poszerzonych komór u 5 pacjentów i pozwoliło na rozróżnienie astrocytoma od łagodnych guzków subependymalnych u jednego pacjenta.

1987: Stwierdzono, że obrazowanie MR pozwala na prognozowanie ciężkości klinicznego przebiegu choroby (padaczki i opóźnienia rozwoju). Badanie na 25 pacjentach wykazało istnienie korelacji z liczbą guzów korowych. W przeciwieństwie do MR, CT nie wykazało takiej przydatności, ale było skuteczniejsze w wykrywaniu zwapniałych zmian w mózgu.

1987: Analiza sprzężeń przeprowadzona na 19 rodzinach z TSC pozwoliła ustalić przypuszczalny locus genu odpowiedzialnego za TSC na chromosomie 9, w pobliżu locus dla białek determinujących grupy krwi AB0. Ponieważ wielu chorych nie wykazywało zmian w tym locus, kontynuowano badania nad poszukiwaniem dodatkowych genów zaangażowanych w patogenezę TSC.

1988: Guzy korowe wykryte w MR okazały się dokładnie odpowiadać utrwalonym miejscom ognisk w EEG w badaniu na szóstce dzieci z TSC. W szczególności guzy kory czołowej były związane z drgawkami o mniejszej podatności na leczenie.

1990: Stwierdzono, że wigabatryna jest wysoce skutecznym lekiem w leczeniu drgawek u dzieci, zwłaszcza u dzieci z TSC. Po odkryciu w 1997 roku, że możliwym działaniem niepożądanym leku jest ciężkie trwałe ograniczenie pola widzenia, zastosowanie wigabatryny w monoterapii ograniczono do tej grupy pacjentów.

1992: Analiza sprzężeń pozwoliła ustalić locus drugiego genu związanego z TSC na 16p13.3, w pobliżu genu, którego mutacje odpowiadają za wielotorbielowatość nerek typu 1 (PKD1).

1993: Zespół naukowców European Chromosome 16 Tuberous Sclerosis Consortium korzystając z prac naukowców, którzy wcześniej zmapowali region 16p13.3 w poszukiwaniu genu APKD1 sklonował gen TSC2 kodujący tuberynę, i ogłosił wyniki na łamach Cell.

1994: Odkryto, że szczury Ekera są zwierzęcym modelem stwardnienia guzowatego; są nosicielami mutacji w szczurzym odpowiedniku genu TSC2.

1995: Okazało się, że MRI w sekwencji FLAIR (ang. fluid attenuated inversion recovery) jest metodą znacznie lepszą w wykrywaniu małych guzów, zwłaszcza podkorowych w porównaniu do standardowego obrazowania w sekwencji T₂.

1997: Zespół naukowców TSC1 Consortium ogłosił w Science sklonowanie genu TSC1 kodującego hamartynę.

1997: Odkryto, że gen PKD1, który odpowiada za przekazywany autosomalnie dominująco zespół wielotorbielowatych nerek oraz gen TSC2 sąsiadują ze sobą na chromosomie 16p13.3. Zespół utworzony w Institute of Medical Genetics in Wales przebadał 27 niepowiązanych pacjentów ze stwardnieniem guzowatym oraz z wielotorbielowatością nerek. Wywnioskowano, że poważne przypadki chorób nerek u osób ze stwardnieniem guzowatym są spowodowane przez sąsiedztwo delecji w genach TSC2 i PKD1. Zauważono również, że choroba była odmienna od wielotorbielowatości nerek (zaczynała się wcześniej i miała cięższy przebieg), a także TSC1 bez znaczącej choroby torbielowatej.

1997: Patrick Bolton i Paul Griffiths przebadali 18 pacjentów z TSC, z których połowa miała jakąś postać autyzmu. Znaleźli oni silną korelację pomiędzy obecnością guzów w płacie skroniowym a wystąpieniem autyzmu.

1998: Tuberous Sclerosis Consensus Conference (Konferencja Konsensusowa dotycząca Stwardnienia Guzowatego) wydała poprawione kryteria diagnostyczne, które są obecnym standardem.

1998: Włoski zespół użył magnetoencefalografii do przebadania trzech pacjentów ze stwardnieniem guzowatym i częściową(?) epilepsją. W połączeniu z MRI zdołali oni znaleźć powiązanie pomiędzy guzowatymi obszarami w mózgu, nieprawidłową funkcją neuronalną, a źródłami napadów padaczkowych. Późniejsze badania potwierdziły, że MEG jest lepszą metodą niż EEG w identyfikowaniu guzów odpowiedzialnych za padaczkę, które mogą stać się kandydatami do resekcji (wycięcia)

XXI wiek

Rapamycyna (sirolimus)

2001: Wieloośrodkowe badania kohortowe na 224 pacjentach zostały przeprowadzone dla sprawdzenia mutacji oraz ciężkości przebiegu choroby. Osoby z TSC1 mają lżejszą postać choroby niż inni z TSC2. Zdarza im się mniej napadów padaczkowych oraz są mniej upośledzeni umysłowo. Niektóre objawy TSC były rzadkie lub nawet nieobecne u osób z TSC1. Wnioskuje się, że "zarówno mutacje germinalne, jak i somatyczne wydają się mniej powszechne w TSC1 niż w TSC2".

2002: Kilka grup naukowców zbadało, w jaki sposób produkty genów TSC1 i TSC2 (tuberyna i hamartyna) łącznie działają w blokowaniu szlaku sygnalizacyjnego kinazy mTOR (kinazy-ssaczego celu rapamycyny, mammalian target of rapamycin). Ten istotny szlak sygnalizacyjny reguluje proliferację komórek i proces supresji nowotworzenia.

2002: Udowodniono, że terapia rapamycyną (sirolimusem) prowadziła do zmniejszenia objętości guzów u szczurów Ekera (zwierzęcy model mutacji TSC2 człowieka) oraz mysich (TSC1) modeli stwardnienia guzowatego.

2006: Opublikowano obiecujące rezultaty małych badań klinicznych, w których terapia rapamycyną powodowała zmniejszenie naczyniakomięśniakotłuszczaków i gwiaździaków. Rozpoczęto większe, wieloośrodkowe badania nad leczeniem limfangioleiomiomatozy i naczyniakomięśniakotłuszczaków (AML) nerek za pomocą rapamycyny, glejaków olbrzymiokomórkowych za pomocą ewerolimusu, pochodnej rapamycyny.

Bibliografia

Acierno, Louis J: The History of Cardiology. Taylor & Francis, 1994, s. 427. ISBN 1-85070-339-6.
Historical Backgound. W: Curatolo, Paolo (red.): Tuberous Sclerosis Complex : From Basic Science to Clinical Phenotypes. MacKeith Press, 2003, s. 1-10. ISBN 1-898683-39-5.
Gómez MR. History of the tuberous sclerosis complex. „Brain & Development”. 17. suppl, s. 55-7, 1995.
Rott HD, Mayer K, Walther B, Wienecke R: Zur Geschichte der Tuberösen Sklerose (The History of Tuberous Sclerosis). Tuberöse Sklerose Deutschland e.V, 2005. [dostęp 2007-09-01]. (niem.).