 Ślepy Jan Žižka prowadzi wojska husyckie, miniatura z epoki | |
 Warnia vel. Rak | |
| Data i miejsce urodzenia |
ok. 1360 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Wojny i bitwy |
Wielka wojna z zakonem krzyżackim: |
| Administracja | |
Jan Žižka z Trocnova (ur. ok. 1360 w Trocnovie, zm. 11 października 1424 w Přibyslaviu) – przywódca i strateg taborytów w czasie wojen husyckich. Czeski bohater narodowy.
Życiorys
W 1399 utracił cały majątek i musiał opuścić Trocnov. W latach 1409–1419 był najemnikiem walczącym w oddziale Jana Sokoła z Lamberka, który dowodził czeskimi oddziałami m.in. na służbie polskiej w bitwie pod Grunwaldem, później na służbie u króla Wacława IV.
W pierwszym okresie rewolucji husyckiej (lipiec – listopad 1419) Jan Žižka nie odgrywał znaczącej roli politycznej, pozostał w cieniu księdza Jana Želivskiego i Mikuláša z Husi. Od listopada 1419 Žižka dowodził husytami w Pilźnie. W marcu 1420 naciskany przez wojska wierne królowi musiał opuścić Pilzno. 25 marca 1420 pod Sudomierzem zaatakowany przez wojska królewskie, mając do dyspozycji 400 żołnierzy, 12 wozów i 9 jeźdźców przez kilka godzin odpierał ataki przeważających liczebnie oddziałów. Po dotarciu do Táboru, na początku kwietnia został wybrany jednym z czterech hetmanów. 17 maja 1420 Jan Žižka na czele 3000 żołnierzy wyruszył z Taboru na odsiecz Pradze. Po śmierci Mikuláša z Husi (koniec 1420) został pierwszym hetmanem taborytów.
Lata 1420–1424 to okres ciągłych walk. Jan Žižka najpierw walczył z krzyżowcami sprowadzanymi przez Zygmunta Luksemburskiego do Czech, a następnie prowadził akcje pacyfikacyjne przeciw sojusznikom króla w pd. Czechach. W czerwcu 1421 w czasie oblężenia zamku Rabí został ranny w drugie oko i niemal całkowicie stracił wzrok.
Husyci zmuszeni walczyć z liczniejszym przeciwnikiem wypracowali oryginalny sposób walki, w którym pierwszoplanowe znaczenie miało wykorzystanie wozów taborowych jako ruchomych murów. Jan Žižka dzięki tej taktyce, znanej jako Wagenburg, odniósł zwycięstwa w wielu bitwach.
Zmarł podczas zarazy w Přibyslaviu w 1424 roku. Po śmierci Jana Žižki na jego polecenie zdjęto z jego ciała skórę i wykorzystano ją do wykonania bębna, który był talizmanem armii sierotek. Bęben został utracony w trakcie rejzy na ziemię kłodzką w 1428. Jako hetmana zastąpił go Prokop Wielki.
Jan Žižka uznawany jest za jednego z najwybitniejszych dowódców w historii. Nie przegrał żadnej bitwy. Stosował nowatorskie rozwiązania, znacznie wyprzedzając swoje czasy. Wynalezione przez niego opancerzone wozy, uzbrojone w niewielkie działa i rusznice, bywają uznawane za pierwowzór czołgów, wyprzedzający je o około 500 lat. Podobne wozy były stosowane w późniejszych latach przez armie wielu krajów.
Taktyka bitewna husytów
Taktyka bojowa husytów, zwana przez Czechów vozová hradba, a przez Niemców Wagenburg polegała na tym, że kiedy oddziały husyckie napotykały wroga, formowały ze swoich wozów kwadratowe lub koliste formacje. Wozy łączono ze sobą przy pomocy łańcuchów, zostawiając na flankach wozy z dyszlami wystającymi na zewnątrz, tak by w razie potrzeby można było szybko zaprząc do nich konie.
Na zewnętrznym obwodzie ustawionych wozów, ich obsługa kopała szybko prowizoryczne okopy.
Załogę wozu stanowiło przeważnie 16–22 ludzi: 4–8 kuszników, 2 strzelców, 6–8 żołnierzy z pikami lub cepami, 2 ludzi z tarczami oraz 2 woźniców. Husyci używali specjalnie zbrojonych (okutych metalem) cepów, które stanowiły niezwykle skuteczną broń w walkach z okutymi w pancerze rycerzami. Okute metalem cepy były sztandarową bronią husytów.
Bitwy husytów przebiegały w dwóch fazach. Faza pierwsza nastawiona była na obronę i odparcie ataku, w fazie drugiej ruszano do kontrataku. Kiedy pojawiała się okazja do kontrataku, łańcuchy wozów były szybko rozpinane, a ich załogi ruszały do ataku pieszego na nieprzyjaciela. Starano się ustawiać wagenburgi blisko głównych sił nieprzyjaciela i prowokowano go do ataku ostrzałem armatnim z wozów, bliskość szeregów wroga pozwalała na zadawanie dużych strat w ludziach już po pierwszych salwach artylerii.
Najczęściej po krótkim ostrzale artyleryjskim do boju ruszało konne rycerstwo wroga, które jednak szybko padało ofiarą zmasowanego ostrzału husyckiego z kusz, strzelb i mniejszych rusznic. Celowano głównie w konie, które nierzadko, padając po ugodzeniu bełtem kuszy tratowały, lub przygniatały siedzącego na nim rycerza eliminując go z dalszej walki lub wręcz pozbawiając życia.
Kiedy tylko zauważono, że morale wroga spada i ich atak chwieje się przed obroną husycką, zaczynał się kontratak. Rozpinano łańcuchy wozów, a wtedy piechota, jak i husyccy jeźdźcy atakowali wroga, wybiegając zza chroniących ich do tej pory burt wozów.
Atakowano głównie od strony szybko rozpinanych wozów na flankach, dzięki temu środek pola był ciągle chroniony przez spięte wozy. Kontrataki te były niezwykle skuteczne, a oddziały walczące z husytami ponosiły ciężkie straty w ludziach i sprzęcie, na dodatek husyci często dobijali rannych wrogów i rzadko brali jeńców.
Upamiętnienie
Imieniem Žižki nazywano szereg czeskich i czechosłowackich oddziałów wojskowych, począwszy od 3 pp. 1 Husyckiej Dywizji Korpusu Czechosłowackiego walczącego w I wojnie światowej i wojnie domowej w Rosji. W czasie II wojny światowej jego imię nosił największy oddział partyzancki w Protektoracie Czech i Moraw. W 1943 czechosłowaccy ochotnicy w Sławonii sformowali oddział jego imienia w partyzantce Josipa Broz Tito.
- W 1892 roku w Borovanach w pobliżu miejsca jego urodzenia odsłonięto jego pierwszy pomnik.
- W 1877 podpraskie osiedle Rudolfov (dziś to jedna z dzielnic Pragi) nazwano Žižkov.
- W latach 1929–1932 w Pradze wzniesiono monumentalny pomnik Jana Žižki, który stoi przed frontem Narodowego Miejsca Pamięci na Witkowej Górze.
- We Wrocławiu, Olsztynie i Warszawie istnieją ulice noszące spolszczoną formę Jana Žižki.
- W Jeleniej Górze znajduje się park imienia Jana Žižki przy ulicy Lipowej.
- Imieniem Jana Žižki nazwano polski drobnicowiec zbudowany w 1961 r. w stoczni w Szczecinie i pływający do 1983.
- W 1946 ustanowiono w Czechosłowacji order jego imienia (Czechosłowacki Dowódczy Order Jana Žižki z Trocnova, cz. Československý velitelský řád Jana Žižky z Trocnova), nadawany wyższym oficerom za wybitne dowodzenie podczas II wojny światowej.
- W 1956 w komunistycznej Czechosłowacji powstał film Jan Žižka w reżyserii Otakara Vávra. We wrześniu 2022 na ekrany czeskich kin wszedł film biograficzny Jan Žižka w reżyserii Petra Jákla.