Ogród zoologiczny, zoo – urządzony i zagospodarowany teren wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nim związanymi, gdzie przetrzymywane są oraz eksponowane publicznie przez co najmniej 7 dni w roku żywe zwierzęta gatunków dziko występujących, z wyjątkiem:
- cyrków;
- sklepów ze zwierzętami;
- miejsc, w których eksponowanych jest publicznie nie więcej niż 15 gatunków tych zwierząt i łącznie nie więcej niż 50 gadów, ptaków i ssaków.
Prawie taka sama definicja zawarta jest w artykule drugim Dyrektywy Rady 1999/22/WE z dnia 29 marca 1999 r.:
Do celów niniejszej dyrektywy „ogrody zoologiczne” oznaczają wszelkie stałe instytucje, gdzie zwierzęta dzikich gatunków przetrzymywane są w celach pokazywania ich publiczności przez 7 lub więcej dni w roku, z wyjątkiem cyrków, sklepów ze zwierzętami oraz instytucji wyłączonych z obowiązku spełniania wymagań niniejszej dyrektywy w związku z faktem, że nie pokazują one publiczności znacznej liczby zwierząt lub gatunków, i że wyłączenie takie nie będzie zagrażać celom niniejszej dyrektywy.
Ogród zoologiczny ma pełnić przede wszystkim rolę edukacyjną i rekreacyjną, jednakże nowoczesne placówki tego typu zazwyczaj mają też bazę naukową potrzebną do systematycznych badań nad hodowanymi gatunkami. Ogrody zoologiczne mogą odgrywać pewną rolę w zachowaniu gatunków, które wyginęły w warunkach naturalnych lub są na granicy wyginięcia, przykładem może być proces przywracania przyrodzie żubra, konia Przewalskiego czy jelenia milu.
Historia
Ogrody zoologiczne mają długą historię, sięgającą starożytności. Już 2000 lat p.n.e. znane były w Chinach, Egipcie i Asyrii, stanowiąc zwykle rozrywkę i obiekt dumy władców, podobnie zresztą jak w średniowieczu i w czasach późniejszych. Taki zwierzyniec miał też w Polsce król Jan III Sobieski. Usytuowany był w Wilanowie na Morysinie i trzymano w nim wiele gatunków egzotycznych.
Menażerie, czy objazdowe zwierzyńce, organizowano też w celach zarobkowych. Zwierzęta wożono i pokazywano zwykle tak długo, aż padały z przemęczenia i złych warunków w ciasnych klatkach. W XIX wieku powstało w Warszawie kilka prywatnych zwierzyńców, ale przestawały istnieć po „wyczerpaniu” zasobów, czyli po śmierci najbardziej atrakcyjnych okazów.
Najstarszym istniejącym ogrodem zoologicznym jest ogród Tiergarten Schönbrunn założony w 1752 w Wiedniu. Pierwszą placówką o charakterze ogrodu zoologicznego była paryska menażeria Jardin des Plantes otwarta w 1794 roku. Stanowiła ona uzupełnienie istniejącego tam Ogrodu Botanicznego. Pierwszy ogród zoologiczny w faktycznym tego słowa znaczeniu posiadał Londyn, powstało ono w 1828 roku – ZSL London Zoo. Efekty tych przedsięwzięć sprawiły, że ogrody zoologiczne miały wkrótce również inne duże miasta:
- Dublin w 1831 – Dublin Zoo
- Bristol w 1836 – Bristol Zoo
- Amsterdam w 1838 – Natura Artis Magistra
- Antwerpia w 1843 – Zoo w Antwerpii
- Berlin w 1844 – Ogród Zoologiczny w Berlinie
- Rotterdam w 1857 – Rotterdam Zoo
- Frankfurt nad Menem w 1858 – Frankfurt Zoo
- Kopenhaga w 1859 – Kopenhaga Zoo
- Melbourne w 1862 – Melbourne Zoo
- Moskwa w 1864 – Ogród Zoologiczny w Moskwie
- Wrocław w 1865 – Ogród Zoologiczny we Wrocławiu
- Budapeszt w 1866 – Ogród Zoologiczny w Budapeszcie
- Poznań w 1874 – Stare Zoo w Poznaniu
- Cincinnati w 1875 – Cincinnati Zoo
- Tokio w 1882 – Ueno Zoo
- Buenos Aires w 1888 – Buenos Aires Zoo
- Dallas w 1888 – Dallas Zoo
- Giza w 1891 – Giza Zoo
Początkowo, zgodnie z doświadczeniami objazdowych menażerii, zwierzęta trzymano w ciasnych klatkach, co bardzo odbijało się na ich zdrowiu i możliwościach rozrodu. Z czasem dyrektorzy ogrodów zoologicznych zdali sobie sprawę, że jednym z warunków sukcesu hodowlanego jest zapewnienie zwierzętom lepszych warunków: większych wybiegów i możliwości „ukrycia” przed oczami zwiedzających.
Ogrody zoologiczne w Polsce
Pierwszy polski ogród zoologiczny, mający charakter naukowo-dydaktyczny, założył w 1833 w Podhorodcach (od 1945 na Ukrainie) Stanisław Konstanty Pietruski.
Najstarszym ogrodem zoologicznym w Polsce jest Ogród Zoologiczny we Wrocławiu otwarty 10 lipca 1865. Wrocławskie ZOO posiada największą w Polsce liczbę zwierząt (około 12 000) oraz największą liczbę gatunków zwierząt (około 1 100).
Innym wiekowym ogrodem jest Stare Zoo w Poznaniu, założone w 1874, formalnie zarejestrowane w 1875.
Gdański Ogród Zoologiczny jest największą pod względem powierzchni placówką tego typu w kraju. Zajmuje powierzchnię 124 ha. Drugie pod względem wielkości Nowe Zoo w Poznaniu, zajmuje powierzchnię 121 ha.
Ideę ochrony gatunków poprzez działalność ogrodów zoologicznych na terenie Polski propagowali po II wojnie światowej m.in. Hanna i Antoni Gucwińscy, którzy na antenie Telewizji Polskiej prowadzili popularny program Z kamerą wśród zwierząt nagrywany we wrocławskim ZOO.
Najbardziej liczące się ogrody zoologiczne należą do Światowego Stowarzyszenia Ogrodów Zoologicznych i Akwariów, europejskie ogrody dodatkowo do Europejskiego Stowarzyszenia Ogrodów Zoologicznych i Akwariów. W Polsce do EAZA należy 11 ogrodów spełniających normy i wymogi EAZA – w Chorzowie, Gdańsku, Krakowie, Łodzi, Opolu, Płocku, Poznaniu, Toruniu, Warszawie, Wrocławiu i Zamościu. Istnieje także:
- Ogród Fauny Polskiej ZOO w Bydgoszczy, który jest jedynym zoo w Polsce ukierunkowanym głównie na ekspozycję krajową. Eksponowane są tam również zwierzęta egzotyczne.
- Ogród zoologiczny w Lubinie, który posiada największą kolekcję bażantów spośród wszystkich polskich ogrodów zoologicznych.