Olej rycynowy, olej rącznikowy (łac. Oleum Ricini, Oleum Palmae Christi) – produkt roślinny otrzymywany z nasion rącznika pospolitego (byliny, w Polsce rośliny rocznej) przez wyciskanie oleju na zimno i wygotowywanie z wodą. Takie postępowanie pozwala na rozkład toksycznej rycyny (toksoalbuminy), której obecność w nasionach sprawia, że ich zażycie może wywołać śmiertelne zatrucie.
Skład i właściwości
Głównym (ok. 80%) składnikiem oleju rycynowego jest gliceryd 18-węglowego kwasu rycynolowego. W jego składzie znajdują się również mniejsze ilości glicerydów kwasów oleinowego (7%), linolowego (3%), palmitynowego (2%), stearynowego (1%).
Olej rycynowy jest gęstą, białą do jasnożółtej cieczą. Gęstość mieści się w przedziale 0,947–0,970 g/cm³. Niemal nierozpuszczalny w wodzie. Zamarza w temperaturze -24 °C.
Zastosowanie
Rocznie 270 000 – 360 000 ton oleju rycynowego jest produkowane dla różnych zastosowań.
Olej rycynowy i jego pochodne są wykorzystywane w produkcji mydeł, smarów, płynów hydraulicznych i hamulcowych, farb, farb drukarskich, odpornych na zimno tworzyw sztucznych, wosków i past, nylonu, farmaceutyków i perfum. Do tego znajduje zastosowanie jako plastyfikator w lakierach nitrocelulozowych, w wyrobie maści, kremów, detergentów, barwników oraz środków nawilżających.
Przemysł spożywczy
W przemyśle spożywczym, olej rycynowy (spożywczy) stosuje się jako dodatek do żywności, środków aromatyzujących oraz słodyczy (na przykład, polirycynooleinian poliglicerolu w czekoladzie) jako inhibitor pleśni oraz w opakowaniu. Polioksyetylenowany olej rycynowy również jest stosowany w przemyśle spożywczym. W Indiach, Pakistanie, Nepalu i Bangladeszu, ziarna spożywcze są konserwowane poprzez zastosowanie oleju rycynowego. Powstrzymuje ryż, pszenicę i strączkowe przed psuciem się. Na przykład nikla indyjska (hindi toor dal) powszechnie dostępna jest pokrywana olejem dla zwiększenia czasu przechowywania.
Medycyna
Od czasów starożytnych olej rycynowy jest używany jako środek przeczyszczający (wykorzystywany również w weterynarii). Amerykańska Agencja Żywności i Leków uznała olej rycynowy za „ogólnie znany jako bezpieczny i skuteczny” do stosowania bez recepty środek przeczyszczający o głównym miejscu działania w jelicie cienkim, gdzie strawieniu ulega kwas rycynolowy.
Pomimo że olej rycynowy jest szeroko stosowany w celu rozpoczęcia porodu u ciężarnych, nie przeprowadzono wystarczających badań w celu wykazania jego skuteczności.
Olej rycynowy lub jego pochodne, jak Kolliphor EL (polietoksylowany olej rycynowy – niejonowy środek powierzchniowo czynny) dodaje się do wielu nowoczesnych leków, w tym:
- mikonazol, środek przeciwgrzybiczy
- paklitaksel, inhibitor mitotyczny stosowany w chemioterapii nowotworów
- cyklosporyna, lek immunosupresyjny powszechnie stosowany w związku z przeszczepem narządu w celu zmniejszenia aktywności układu immunologicznego pacjenta
- mesylan nelfinawiru, inhibitor proteazy HIV
- maść Xenaderm, do miejscowego leczenia owrzodzeń skóry; jest mieszaniną balsamu peruwiańskiego, oleju rycynowego i trypsyny
- Aci-Jel (złożony z kwasu rycynolowego z oleju rycynowego, z kwasem octowym i 8-hydroksychinoliny) służy do utrzymania kwasowości pochwy.
Medycyna alternatywna
W naturopatii olej rycynowy promowany jest jako środek leczniczy w różnych przypadłościach. Istnieje opinia, że nakładanie oleju rycynowego na skórę może pomóc w leczeniu raka. Zauważyć należy, że według Amerykańskiego Towarzystwa Onkologicznego (American Cancer Society) dostępne dowody naukowe nie potwierdzają tezy, że olej rycynowy stosowany na skórę leczy nowotwory lub jakąkolwiek inną chorobę.
Kosmetologia
Olej rycynowy jest również stosowany jako środek do pielęgnacji włosów, paznokci czy brwi.
Środek represyjny
Rodzice często karali dzieci dawką oleju rycynowego. Lekarze potępiają stosowanie takiej praktyki, ponieważ niedopuszczalne jest stosowanie leku w celu wymierzenia kary.
Duże dawki oleju rycynowego były w przeszłości stosowane jako upokarzające kary dla osób dorosłych, szczególnie dysydentów politycznych. Urzędnicy kolonialni stosowali go w Indiach Brytyjskich jako środek represyjny wobec opornych pracowników.
Najsłynniejsze zastosowanie oleju rycynowego jako kary znane jest z faszystowskich Włoch pod rządami Benito Mussoliniego. Olej był ulubionym narzędziem wykorzystywanym przez Czarne koszule w celu upokorzenia swoich przeciwników. Dysydenci polityczni byli karmieni siłą przez oddzialy faszystowskie dużymi ilościami oleju rycynowego. Uważa się, że technika ta została zapoczątkowana przez Gabriele D’Annunzio. Ofiary takiego „leczenia” czasami umierały w wyniku odwadniającej biegunki wywołanej olejem, często komplikowanej przez skutki pobicia pałką policyjną, które było uzupełnieniem pojenia olejem rycynowym. Niemniej jednak te ofiary, które przeżyły, musiały ponosić upokarzające skutki przeczyszczające wynikające z nadmiernego użycia leku.
Mówi się, że władza Mussoliniego była wspierana przez „pałki i olej rycynowy”. W mniejszych ilościach, olej rycynowy był również używany jako instrument zastraszania, na przykład aby zniechęcić cywilów i żołnierzy, którzy symulują choroby w zakładzie pracy lub wojsku. Musiało minąć kilkadziesiąt lat od śmierci Mussoliniego, aby mit oleju rycynowego jako panaceum został ostatecznie obalony. Był on również szeroko stosowany w szpitalach u kobiet w ciąży, pacjentów w podeszłym wieku lub psychicznie chorych w fałszywym przekonaniu, że nie ma on negatywnych efektów ubocznych.
Dzisiaj włoskie zwroty manganello oraz olio di ricino, nawet używane oddzielnie, wciąż posiadają silne konotacje polityczne (zwłaszcza ten drugi). Słowa te są nadal używane w karykaturowaniu polityków lub autorów niepopularnych aktów prawnych i powinny być stosowane ostrożnie podczas rozmowy. Zwroty Usare l’olio di ricino (pol. użyć oleju rycynowego) oraz usare il manganello (pol. użyć pałki) oznaczają „zmusić lub prześladować” i mogą zostać źle zrozumiane w przypadku braku odpowiedniego kontekstu.
