Olejek goździkowy (łac. Oleum Caryophyllorum) – olejek eteryczny pozyskiwany z czapetki pachnącej (Syzygium aromaticum), gatunku drzewa z rodziny mirtowatych. Olejek powstaje w kulistych gruczołkach obecnych na wszystkich częściach rośliny. Najcenniejszą olejkodajną jej częścią są pączki kwiatowe. Głównym składnikiem olejku, otrzymywanego metodą destylacji z parą wodną, jest eugenol. Olejek goździkowy z pączków jest jednym z najważniejszych olejków eterycznych, stosowanych do aromatyzowania artykułów spożywczych oraz do wyrobu perfum i kosmetyków. Tanie gatunki olejku goździkowego, wykorzystywane do produkcji eugenolu, są otrzymywane z szypułek i liści.
Otrzymywanie i właściwości
Czapetka pachnąca, to drzewo osiągające wysokość do 30 m. Czepetki rosną dziko na Molukach (Indonezja). Są uprawiane na obszarach o klimacie równikowym, takich jak np. Półwysep Malajski, Zanzibar, Pemba, Kongo i Madagaskar). Na wyspach Zanzibar i Pemba na powierzchni 16 000 ha rośnie ok. 4 milionów drzew. Kwitną różowożółto, tworząc potrójne baldachokształtne kwiatostany. Owocami są eliptyczne jagody na szypułkach.
Pączki kwiatowe do produkcji najlepszych olejków są zrywane, gdy przybierają różowawe zabarwienie. Zerwane za wcześnie zawierają zbyt małą ilość olejku, a nie zerwane w porę – szybko rozwijają się w białe kwiaty. Ich płatki opadają, a pozostają bezużyteczne dla ludzi oliwkowo-zielonkawe owoce, spożywane przez małpy.
Z jednego drzewa uzyskuje się przeciętnie 2,7 kg pączków. Są one poddawane destylacji z parą wodną w całości lub po rozdrobnieniu. Para jest wytwarzana w destylatorach, albo w odrębnych wytwornicach (stosowanie pary nasyconej lub przegrzanej). Destylujący olejek zbiera się częściowo na powierzchni wodnej fazy kondensatu, a częściowo w warstwie dolnej. Obie części olejku są łączone. Na Zanzibarze uzyskuje się wydajność 16–19%.
Głównymi składnikami olejku są eugenol i acetyloeugenol. Ich łączna zawartość wynosi 78–95% (wyjątkowo do 98%). Zawartość acetyloeugenolu jest oceniana na 7–17%. Stwierdzono, że obok składników głównych występują:
- α- i β-kariofylen, tlenek kariofylenu, salicylan metylu, keton metylowo-n-amylowy, alkohol metylowy, furfural, benzoesan metylu, keton metylowo-n-heptylowy, metylo-n-amylokarbinol, alkohol furfurylowy, α-metylofurfural, metylo-n-heptylokarbinol, alkohol benzylowy, wanilinę,
oraz prawdopodobnie:
Olejek goździkowy z szypułek zawiera, poza głównymi składnikami, ślady naftalenu, alkohol seskwiterpenowy C15H26O i inne bezpostaciowe substancje nierozpuszczalne w alkoholu. Zawartość eugenolu w olejku z liści jest w dużym stopniu zależna od miejsca uprawy drzew. Odróżnianie obu rodzajów olejków jest trudne, ponieważ szypułki i liście są często destylowane razem.
| Właściwości | Olejek z pączków | Olejek z szypułek | Olejek z liści |
| Przeciętna wydajność | 16–19% (Zanzibar) | 5,5% |
|
| Główne składniki | eugenol i acetyloeugenol (łącznie 78–95%) |
eugenol (83–95%), brak albo bardzo małe ilości acetyloeugenolu. |
eugenol, zawartość:
|
| Zapach | silnie korzenny | mniej przyjemny niż olejku z pączków | mniej przyjemny niż olejku z szypułek |
| Gęstość, d15/15 | 1,043–1,068 (>1,06 w przypadku destylacji bez rozdrobnienia) |
1,040–1,047 | 1,036–1,054 |
| Skręcalność właściwa, αD | −1°35' | do −1°30' | −0°40' do −1°40' |
| Współczynnik załamania światła, n20/D | 1,529–1,537 | 1,531–1,538 | 1,5312–1,5379 |
| Rozpuszczalność (obj. alkoholu/1 obj. olejku) |
Olejki świeżo destylowane:
|
|
|
Zafałszowania
Zafałszowania olejku z pączków olejkami z liści lub szypułek są trudne do wykrycia. Fachowcy kierują się węchem – zapach olejków zafałszowanych jest bardziej ostry. Dodatek terpenów (frakcja z destylacyjnego wyodrębniania eugenolu) powoduje zwiększenie się skręcalności optycznej. Równocześnie zmniejsza się zawartość eugenolu, współczynnik załamania światła i gęstość. Za najlepszy sprawdzian jakości olejku uznaje się zawartość fenoli, a przede wszystkim eugenolu.
Zastosowanie
Olejek goździkowy należy do najważniejszych olejków, stosowanych do aromatyzowania artykułów spożywczych (np. wyroby cukiernicze, wódki i likiery, wyroby mięsne i sosy, pikle, kompoty). Jest składnikiem kompozycji zapachowych stosowanych w perfumiarstwie oraz produkcji kosmetyków i preparatów farmaceutycznych o działaniu antyseptycznym (np. wody do pielęgnacji jamy ustnej, pasty do zębów).
Jako preparat farmaceutyczny olejek goździkowy ma działanie rozkurczowe, odświeżające, odwaniające, znieczulające, przeciwświądowe, ściągające, odkażające na układ pokarmowy, układ żółciowy, układ oddechowy i drogi moczowe, przeciwkaszlowe, pobudzające wydzielanie soków trawiennych. W przypadkach stosowania na skórę i błony śluzowe rozgrzewa i łagodzi ból. Działa przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo, przeciwgrzybiczo. Niszczy roztocza i pierwotniaki oraz odstrasza pasożyty.
Linki zewnętrzne
- Wydział Chemii Uniwersytetu Wrocławskiego, kurs: Chemia produktów naturalnych: Izolacja eugenolu i acetyloeugenolu z goździków przyprawowych metodą destylacji z parą wodną. [w:] materiały dydaktyczne [on-line]. do.chem.uni.wroc.pl. s. 17–19. [dostęp 2011-02-23]. (pol.).
- PubMed.gov: "cinnamic aldehyde". [w:] Przegląd piśmiennictwa nt. biologicznej aktywności eugenolu [on-line]. U.S. National Library of Medicine National Institutes of Health. [dostęp 2011-02-23]. (ang.).
- PubMed.gov: "acetyleugenol". [w:] Przegląd piśmiennictwa nt. biologicznej aktywności acetyloeugenolu [on-line]. U.S. National Library of Medicine National Institutes of Health. [dostęp 2011-02-23]. (ang.).
