Role płciowe (ang. gender role) – repertuar zachowań, które w danej kulturze postrzegane są jako typowe bądź akceptowalne dla danej płci. Część z tych zachowań wynika z uwarunkowań biologicznych, część zaś jest wynikiem oczekiwań kulturowych lub presji społecznej, związanej z gender (płcią społeczną). Role płciowe nie mają charakteru uniwersalnego, lecz są uzależnione od okoliczności społeczno-historycznych.
Płeć biologiczna a płeć kulturowa
Współczesna socjologia i psychologia rozróżnia płeć biologiczną i płeć kulturową (ang. sex i gender). Termin „płeć biologiczna” (ang. sex) odnosi się do różnic anatomicznych wynikających z dymorfizmu płciowego. Różnice te obejmują funkcje reprodukcyjne, hormonalne, anatomiczne – zdeterminowane biologicznie i niezależne od czynników społecznych. Angielski termin gender określa zaś płeć w kontekście kulturowym – zachowania, postawy, motywy, które dane społeczeństwa uważają za właściwe dla danej płci. Tak jak płeć biologiczna odnosi się do somatyki, tak płeć kulturowa odnosi się do psychiki.
Różnice wynikające z płci biologicznej
Różnice wynikające z płci biologicznej dotyczą przede wszystkim wpływu na zachowanie czynników biologicznych takich jak np. hormonów. Przykładowo: statystycznie częstsze większe stężenie androgenów w ciele mężczyzn determinuje większe prawdopodobieństwo wystąpienia u nich zachowań agresywnych. Na całym świecie chłopcy częściej uczestniczą w brutalnych zabawach, są bardziej aktywni fizycznie. Przeciętny mężczyzna jest bardziej skory do używania przemocy, tak werbalnej, jak fizycznej, także wojny i inne konflikty najczęściej są domeną mężczyzn. Wynika to z faktu, że stężenie testosteronu w krwi mężczyzn jest przeciętnie wyższe niż u kobiet. Analogiczne wyniki uzyskano w badaniu osób tej samej płci: im wyższy poziom testosteronu u badanego, tym większa jest jego skłonność do zachowań agresywnych, podejmowania ryzyka i konkurencji z innymi w warunkach stresu. Cechą, na której rozwój mają wpływ androgeny jest wyobraźnia przestrzenna – statystycznie lepsza u mężczyzn, jednak może się ona rozwinąć w zbliżonym stopniu u kobiet, które w życiu płodowym zetknęły się z podwyższonymi dawkami androgenów.
Prowadzone na ludziach badania aktywności mózgu wykazały istotne różnice w przepustowości połączeń między różnymi częściami mózgu kobiet i mężczyzn. Według badań Ragini Verma u mężczyzn wzmacniają one komunikację między przednią a tylną częścią w ramach każdej półkuli, co wzmacnia percepcję i działania skoordynowane. U kobiet bardziej rozbudowane są połączenia między półkulami, sprzyjające łączeniu funkcji analitycznych z intuicyjnymi. Zmiany te są nieznaczne do 13 roku życia i nasilają się w wieku 14-17 lat.
Do rozwinięcia różnic w budowie fizycznej dochodzi przede wszystkim w okresie dojrzewania – ostatecznie u mężczyzn masa mięśniowa stanowi 42-47% masy ciała, zaś u kobiet 30-35%. Wiążą się z tym różnice w sile mięśniowej sięgające 50% siły bezwzględnej i 30% siły względnej. Społeczną konsekwencją tych różnic było wykształcenie ograniczeń kulturowych i prawnych w zatrudnianiu kobiet w pracach szczególnie ciężkich. Przepisy te są uzasadniane różnicami fizjologicznymi:
Kobiety i mężczyźni różnią się pod wieloma względami. Różnice występują zarówno w psychice, jak i w czynnikach związanych z anatomiczną budową ciała i wartościami rozwijanej siły. Różnice w możliwościach siłowych kobiety i mężczyzny widoczne są nie tylko w życiu codziennym, ale również podczas wykonywania pracy zawodowej i wynikają z faktu, że zazwyczaj kobiety są drobniejszej budowy, mają mniejszą masę ciała, a co za tym idzie –mniejszą masę mięśniową (o około 30%). Centralny Instytut Ochrony Pracy
Szczególnym przypadkiem pokazującym rolę androgenów w kształtowaniu płci jest specyficzna mutacja stwierdzona u mężczyzn w niektórych regionach Dominikany, która powoduje brak dihydrotestosteronu powodującego wykształcenie płci męskiej w wieku płodowym. Dzieci z tym defektem rodzą się jako dziewczynki, po czym – po rozpoczęciu wydzielania testosteronu w wieku dojrzewania – przechodzą maskulinizację, z wykształceniem penisa, jąder oraz zmianami zachowania charakterystycznym dla chłopców – w tym skłonnością do ryzyka i zainteresowaniem płcią przeciwną.
Poziom testosteronu ma też prawdopodobnie wpływ na zdolności twórcze, przynajmniej w zakresie muzyki. W latach 1980. i 1990. w Berlinie Marianna Hassler badała poziom testosteronu u muzyków zajmujących się kompozycją: był on niższy niż w kontrolnej grupie mężczyzn o innych zawodach, natomiast kompozytorki miały wyższy poziom tego hormonu niż kobiety w grupie kontrolnej.
Badania Gerianna Alexandera z 2002 roku przeprowadzone na małpach Cercopithecus aethiops sabaeus wykazały, że płeć osobników tego gatunku ma znaczenie w zainteresowaniach zabawkami określonego typu. Osobniki płci męskiej preferowały zabawki kojarzone z zabawami „męskimi”, zaś płci żeńskiej – bawiły się wszystkimi zabawkami. Podobne badania przeprowadził Kim Wallen w 2008 roku. Psycholog zasugerował, iż wyniki tych badań można ekstrapolować na ludzi, co miałoby świadczyć, iż istnieją czynniki biologiczne płci, które determinują rodzaj preferowanych zabawek wśród dzieci.
Również obserwacje dokonywane w kibucach w roku 1951 nie potwierdzają teorii o czysto kulturowym uwarunkowaniu ról płciowych. Analiza zabaw dzieci wychowywanych w ściśle egalitarnym środowisku pokazała, że chłopcy częściej niż dziewczynki bawili się przedmiotami (41% do 30%), w szczególności dużymi i wymagającymi większej siły fizycznej (17% do 9%). W zabawy związane z ruchem i aktywnością fizyczną angażowało się 33% chłopców i 21% dziewczynek. Dziewczynki z kolei preferowały zabawy werbalne i związane z wyobraźnią (39% do 24%). Pomimo że od początku działalności kibuców starano się zacierać różnice między poszczególnymi płciami oraz związanymi z nimi rolami, z upływem czasu większość kobiet i mężczyzn powróciła do tradycyjnych ról płciowych. Zjawisko to występowało zwłaszcza w pokoleniu urodzonym i wychowanym w kibucu, które nie doświadczyło tradycyjnych form wychowania.
Różnice wynikające z płci kulturowej
Już od momentu narodzin rozpoczyna się intensywna internalizacja oczekiwań w zakresie płci. Dziewczynki i chłopców inaczej się ubiera, inaczej traktuje. Badania nad tym zjawiskiem dowodzą, że rodzice określają swoje nowo narodzone dzieci w różny sposób, w zależności od tego jakiej są one płci. Dziewczynki opisywane są za pomocą słów mała, delikatna, piękna, chłopcy zaś za pomocą słów mocny, dziarski, silny. W rzeczywistości noworodki biorące udział w badaniu nie różniły się wzrostem, wagą, czy stanem zdrowia. Przez cały okres dzieciństwa oczekiwania dotyczące płci są wzmacniane poprzez różnicowanie i grupowanie dzieci pod względem płci. Rodzice, nauczyciele, oraz inne osoby mające kontakt z dziećmi używają różnych ścieżek komunikacji i inaczej traktują dzieci w zależności od tego do jakiej należą płci. W ten sposób, bezpośrednio lub poprzez kontekst przekazują młodemu pokoleniu swoje oczekiwania dotyczące jego zachowań. Jednocześnie każde „nieprawidłowe” zachowanie spotyka się z dezaprobatą. Dotyczy to zwłaszcza chłopców, których „niemęskie” zachowania są szczególnie piętnowane i wyśmiewane.
Niektórzy badacze zwracają uwagę na fakt, że takie postrzeganie płciowych ról społecznych jest przykładem „nieświadomego seksizmu” (ang. nonconscious sexism) – systemu przekonań, które przyjmujemy nie zdając sobie z tego sprawy, bez udziału krytycznej refleksji, jako nieuchronną konieczność. Według nich ludzie akceptują różne przekonania związane z tym, co kobiety i mężczyźni mogą lub powinni robić, nie uświadamiając sobie alternatywy.
Koncepcje ról płciowych
Papua-Nowa Gwinea
W badaniu trzech plemion przeprowadzonym przez Margaret Mead w 1935 udokumentowano następujące przykłady ról płciowych:
- plemię Arapesh, w którym zarówno mężczyźni, jak i kobiety wykazują nieagresywny, życzliwy i czuły charakter (określany w kulturach zachodnich jako kobiecy)
- wśród plemienia Mundugumor zarówno mężczyźni, jak i kobiety byli agresywni i asertywni, co jest w kulturach zachodnich utożsamiane z męskością
- plemię Chambri (wcześniej znane jako Tchambuli) ma role płciowe zupełnie odwrotne od zachodnich, gdzie kobiety są asertywne, podejmują decyzję o organizacji ekonomicznej plemienia, nadzorują zbieranie jedzenia, a mężczyźni podejmują mało decyzji, i większość czasu poświęcają celom artystycznym.
Mead podsumowała swoje obserwacje wnioskiem, że role płciowe są umotywowane raczej kulturowo, nie zaś biologicznie.
Świat zachodni
Zarówno rozwijający się od połowy XIX wieku ruch feministyczny, jak i zmiany polityczne, industrializacja oraz dwie wojny światowe, które wymusiły opuszczenie przez kobiety tradycyjnie przypisywanych im przestrzeni społecznych, doprowadziły do silnych przeobrażeń i powstania nowych możliwości w ramach wzorca ról kobiecych i męskich; przy czym mieliśmy tu do czynienia z silniejszą liberalizacją postrzegania ról kobiecych niż ról męskich, także teraz przestrzeń możliwości jest dla kobiet znacznie większa niż dla mężczyzn. I tak np. młoda kobieta chcąca podjąć studia na kierunku biologicznym czy chemicznym spotyka się ze zrozumieniem i akceptacją, nawet gdy szanse na uzyskanie pracy po takich studiach dla niej są mniejsze niż dla mężczyzny z takim samym wykształceniem. Jednak mężczyzna, który więcej niż przez kilka miesięcy zajmuje się domem, ponieważ np. jego żona ma lepsze wykształcenie, spotyka się zazwyczaj z niezrozumieniem zarówno ze strony mężczyzn, jak i kobiet. Mężczyźni, którzy nie realizują oczekiwań społecznych dotyczących płci, bardziej od kobiet narażeni są na zachowania agresywne ze strony innych jednostek. W kulturze zachodniej mężczyznę zachowującego się w sposób typowy dla kobiet określa się niekiedy słowem „zniewieściały” (ang. effeminate), które np. w j. angielskim i polskim ma zabarwienie pejoratywne. Przeciwieństwem tego są zachowania „męskie” czy „mężne” (ang. manly).
Zdaniem Elliota Aronsona narzucany przez społeczeństwo przymus realizacji sztywnych ról społecznych jest ograniczający i stanowi przeciwieństwo wszechstronnego i pełnego rozwoju, sugerując jednocześnie odrzucenie tradycyjnego modelu ról społecznych na rzecz androgyniczności. Androgyniczność polega na świadomym przezwyciężeniu społecznych oczekiwań związanych z płcią i uznaniu, że każdy człowiek może prezentować wybrane przez siebie, a nie otoczenie postawy, motywy czy zachowania. Jak pisze amerykańska badaczka Sandra Bem: każdego człowieka należy zachęcać, aby umiał działać skutecznie i wyrażać swoje uczucia, żeby był stanowczy i ustępliwy, męski i kobiecy – w zależności od sytuacji.
Zobacz też
Bibliografia
- Anne Moir, David Jessel: Płeć mózgu. 2007. ISBN 83-06-03099-0.brak strony w książce