Rolnicza spółdzielnia produkcyjna (RSP) – zespół rolników indywidualnych, którzy w sposób dobrowolny podjęli decyzję w sprawie wspólnego użytkowania ziemi dla podniesienia wydajności pracy i osiągnięcia wyższych wyników produkcyjnych.
Rolnicze spółdzielnie produkcyjne działają w oparciu o akty prawne, statuty, regulaminy i inne regulacje ustanawiające ramy zespołowej pracy w rolnictwie.
Polityczne przesłanki powołania rolniczych spółdzielni produkcyjnych
Idea przekształcania indywidualnych gospodarstw rolnych w spółdzielcze przedsiębiorstwa rolne oparta była na przekonaniu, że wspólna własność środków produkcji i zasady podziału dochodu tworzą wartość dodaną.
Uwarunkowania uspołecznienia rolnictwa oparto na następujących przesłankach ekonomiczno-politycznych:
- trwały rozwój produkcji środków produkcji dla rolnictwa, zapewniający rekonstrukcję techniczną rolnictwa;
- możliwość wydzielenia znacznej części funduszu inwestycyjnego na potrzeby socjalistycznej przebudowy rolnictwa;
- warunki dla masowej migracji z rolnictwa siły roboczej, zastępowanej przez maszyny wprowadzane do wielkich socjalistycznych przedsiębiorstw rolnych;
- masowe pozyskanie kadr dla kierowania wielkimi przedsiębiorstwami rolnymi;
- stały wzrost produkcji rolniczej i stały spadek kosztów produkcji.
Powstanie rolniczych spółdzielni produkcyjnych w Polsce
Pierwsze spółdzielnie rolnicze zaczęto organizować w 1949 r. w ramach wdrażania radzieckiego modelu rolnictwa, w postaci kolektywizacji. Spółdzielnie należały do tej kategorii jednostek, które nie powstawały z oddolnej inicjatywy, lecz na mocy odgórnych decyzji politycznych. Głównym oparciem organizacyjnym w pierwszej fazie powstawania spółdzielni były państwowe ośrodki maszynowe (POM), które oprócz świadczeń usług traktorowo-maszynowych, prowadziły również działalność instruktażowo-doradczą przy pomocy służby agronomicznej i zootechnicznej.
Typy statutów stosowanych w RSP
Obowiązywały cztery wzorcowe statuty dla czterech typów spółdzielni produkcyjnych:
- typ I – Statut Zrzeszenia Uprawy Ziemi;
- typ Ib – Statut Rolniczego Zrzeszenia Spółdzielczego;
- typ II – Statut Rolniczej Spółdzielni Wytwórczej;
- typ III – Statut Rolniczego Zespołu Spółdzielczego.
W rzeczywistości funkcjonowały dwa typy spółdzielni – spółdzielnie prowadzące zespołową produkcję roślinną oraz spółdzielnie prowadzące zespołową produkcję roślinną i zwierzęcą.
Członkostwo w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych
Członkiem RSP mogła być osoba, która ukończyła 18 lat i zajmowała się rolnictwem lub innym zawodem przydatnym w spółdzielni. Do podstawowych obowiązków członka należało wniesienie zadeklarowanych wkładów (ziemi) i udziałów w postaci żywej siły roboczej. RSP nie zawierała umowy o pracę z członkami i nie stosowano wobec nich przepisów o zatrudnieniu i wynagrodzeniu.
Wynagrodzeniem za pracę był udział w podziale dochodów uzyskanych przez gospodarstwo zespołowe.
Do oceny wkładu pracy stosowane były dwa mierniki:
- dniówka obrachunkowa;
- obrachunkowa jednostka pieniężna.
Liczba rolniczych spółdzielni produkcyjnych w latach 1949–1956
W wyniku stosowanej presji ekonomicznej oraz form przymusu wobec rolników, nastąpił szybki wzrost rolniczych spółdzielni produkcyjnych:
| Rok | Liczba zarejestrowanych spółdzielni | Liczba rodzin zrzeszonych w spółdzielniach | Liczba rodzin w przeliczeniu na jedną spółdzielnię | Powierzchnia gruntów rolnych w tys. ha | Powierzchnia gruntów w przeliczeniu na jedną spółdzielnię (w ha) |
|---|---|---|---|---|---|
| 1949 | 243 | 6112 | 25,1 | – | – |
| 1950 | 2199 | 60 370 | 27,4 | 190,3 | 86,5 |
| 1951 | 3056 | 84 500 | 27,6 | 684,8 | 224,1 |
| 1952 | 4478 | 115 500 | 25,8 | 756,7 | 168,9 |
| 1953 | 7773 | 18 127 | 23,3 | 1380,3 | 177,6 |
| 1954 | 9322 | 207 682 | 22,3 | 1712,6 | 183,7 |
| 1955 | 9790 | 212 828 | 21,7 | 1866,9 | 190,7 |
| 1956 | 10 510 | – | – | – | – |
Znaczenie nowej polityki rolnej z 1956 r. dla spółdzielni rolniczych
W październiku 1956 r. podjęto decyzje polityczne, które zaważyły na dalszych losach spółdzielni produkcyjnych. Wśród nich należy wymienić możliwość rozwiązania spółdzielni, w sytuacji gdy ich tworzenie nie było dobrowolne, a nawet gdy dokonywało się w oparciu o szantaż czy zastraszanie. W ciągu zaledwie dwóch miesięcy (do końca 1956 r.) rozwiązaniu uległo 85,6% rolniczych spółdzielni produkcyjnych.
W latach 1956–1961 obowiązywały tylko ramowe zasady statutowe określone przez Krajową Radę Spółdzielczości Produkcyjnej.
W ustawie z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach określono podstawowe wymagania stawiane przed spółdzielniami, do których wszystkie spółdzielnie się dostosowały i przyjęły nowe statuty.
Statuty rolniczych spółdzielni produkcyjnych
Statuty rolniczych spółdzielni produkcyjnych opierały się na ustawie z 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach i określały:
- nazwę spółdzielni, jej siedzibę i teren działania;
- cel spółdzielni, przedmiot jej działalności gospodarczej, czas jej trwania;
- prawa i obowiązki członków, zasady przyjmowania i wykluczania członków;
- wysokość udziałów i sposób zwrotu wkładu gruntownego;
- sposób zwoływania walnych zgromadzeń i podejmowania uchwał;
- zasady obliczania nakładów pracy członków i ich rodzin,
- zasady podziału dochodu i pokrywania strat.
Liczba rolniczych spółdzielni produkcyjnych
W oparciu o roczniki statystyczne GUS liczba RSO przedstawiała się następująco:
| Rok | Liczba spółdzielni | w tym nowo zarejestrowanych | Członkowie spółdzielni w tys. | Powierzchnia RSP w tys. ha | Powierzchnia na 1 spółdzielnię w ha |
|---|---|---|---|---|---|
| 1960 | 2072 | 272 | 31,9 | 266,9 | 128,8 |
| 1970 | 1105 | 36 | 37,6 | 280,9 | 254,0 |
| 1975 | 1246 | 160 | 59,0 | 399,9 | 328,9 |
| 1980 | 2399 | 155 | 172,1 | 873,7 | 364,2 |
| 1990 | 2240 | – | – | 736,0 | 328,6 |
| 2002 | 1158 | – | 16,0 | 324,0 | 279,8 |
| 2010 | 324 | – | 11,1 | 235,4 | 726,5 |
Rolnicze spółdzielnie produkcyjne w świetle ustawy z 2021 r.
W ustawie z 2021 r. przyjęto, że przedmiotem działalności rolniczej spółdzielni produkcyjnej jest prowadzenie wspólnego gospodarstwa rolnego oraz działalności na rzecz indywidualnych gospodarstw rolnych członków. Spółdzielnia może również prowadzić inną działalność gospodarczą.
Członkowie rolniczej spółdzielni produkcyjnej
Członkami spółdzielni mogą być rolnicy będący:
- właścicielami lub posiadaczami samoistnymi gruntów rolnych;
- dzierżawcami, użytkownikami lub innymi posiadaczami zależnymi gruntów rolnych.
- członkami spółdzielni mogą być również inne osoby mające kwalifikacje przydatne do pracy w spółdzielni.
Wkłady gruntowe i pieniężne
Statut spółdzielni może przewidywać, że członek posiadający grunty jest obowiązany wnieść je w całości lub części jako wkład do spółdzielni.
Przez wkład gruntowy rozumie się grunty oraz budynki lub ich części i inne urządzenia trwale z gruntem związane, znajdujące się na tych gruntach w chwili ich wniesienia.
Wniesienie wkładu gruntowego przez posiadacza zależnego wymaga zgody właściciela.
Prawo do działki przyzagrodowej
Statut może przewidywać, że członkowi przysługuje prawo do działki przyzagrodowej. W takim wypadku statut powinien określać, którym członkom przysługuje prawo do działki przyzagrodowej, wielkość działek i sposób ich wydzielania. Użytkowanie przez spółdzielnię wkładów gruntowych jest odpłatne. Statut określa zasady wynagradzania za użytkowanie tych wkładów.
Określenie wartości wkładów gruntowych
Grunty wniesione jako wkłady ocenia się na zasadzie szacunku porównawczego ich wartości użytkowej.
Budynki i inne urządzenia stanowiące wkład szacuje się w pieniądzach według stanu i cen z dnia wniesienia. Użytkowanie przez spółdzielnię wniesionych przez członka wkładów gruntowych regulują przepisy Kodeksu cywilnego.
Rozporządzanie gruntem stanowiącym wkład gruntowy do spółdzielni
Członek będący właścicielem gruntu stanowiącego jego wkład może tym gruntem rozporządzać aktami między żyjącymi lub na wypadek śmierci, jednakże o zamierzonym przeniesieniu własności gruntu na osobę niebędącą członkiem tej samej spółdzielni powinien spółdzielnię uprzedzić co najmniej na trzy miesiące przed dokonaniem tej czynności.
W razie odpłatnego przeniesienia własności wkładu gruntowego spółdzielni przysługuje prawo pierwokupu. Nie dotyczy to przeniesienia własności wkładu gruntowego na rzecz innego członka tej samej spółdzielni posiadającego w niej wkład gruntowy.
Grunt przeniesiony na własność innego członka tej samej spółdzielni powiększa wkład nabywcy.
Wkład pieniężny i środki produkcji na jego poczet
Statut spółdzielni może zobowiązywać członków do wniesienia określonego wkładu pieniężnego. Na poczet tego wkładu spółdzielnia może przyjąć środki produkcji, jak: inwentarz żywy, pasze, materiał siewny, urządzenia, maszyny i narzędzia przydatne we wspólnym gospodarstwie. Środki te podlegają oszacowaniu według stanu i cen z dnia wniesienia.
Wkład pieniężny, jak i środki produkcji wniesione na jego poczet są przeliczane według zasad określonych w statucie.