Ubarwienie ostrzegawcze lub aposematyczne – typ ubarwienia ochronnego, jaskrawego lub kontrastowego, które służy łatwiejszemu rozpoznaniu (w odróżnieniu od kamuflażu) i pełni rolę ostrzegawczą zmniejszając częstość przypadkowych ataków. Stosowane jest przez organizmy mające skuteczne środki obrony przed drapieżnikami (w przypadku zwierząt) lub roślinożercami (u roślin), np. toksyny, kolce lub niejadalność.
Mechanizm obronny
Ubarwienie ochronne to drugorzędny mechanizm obronny, który ostrzega drapieżniki o istnieniu innego, pierwszorzędnego mechanizmu, dla nich:
- przykrego: jak gorzki smak niektórych owadów np. biedronek i niedźwiedziówkowatych (ćmy) czy cuchnąca wydzielina skunksa.
- groźnego: jak gruczoły jadowe u drzewołazów (płazy bezogonowe), żądła u żronkowatych (spokrewnione z mrówkami), neurotoksyna u czarnej wdowy (pająki) czy też kolce u jeży.
W tych przykładach, organizm ogłasza swoje obronne możliwości poprzez jaskrawe kolory w przypadku biedronek, drzewołazów i pająków lub przez kontrastowe pasy u skunksów. Niektóre typy niedźwiedziówkowatych emitują ultradźwięki ostrzegające nietoperze, inne przybierają ostrzegawcze pozy odsłaniające ich jaskrawo ubarwione części ciała. Żronkowate mają jasne kolory, a złapane, wydają głośne dźwięki (dzięki strydulacji), wzmacniające ostrzeżenie.
Oddziaływanie
Funkcja obronna takiego ubarwienia opiera się na pamięci drapieżnika. Ptak, który trafi na przykrego w smaku owada, będzie na przyszłość unikał mu podobnych. Konsekwencją takiego działania jest stadność zwierząt z ubarwieniem ostrzegawczym. Zwykle potrzeba powtórzeń niemiłego doświadczenia by odpowiednio uwarunkować drapieżnika.
Zwierzęta wykorzystujące ubarwienie ochronne są zwykle dość powolne, gdyż nie potrzebują szybkości i zwinności by uciekać drapieżnikom. Są za to dość wytrzymałe i odporne na zranienia, dzięki czemu mogą uciec jeśli drapieżnik poczuje ich smak (jad, kolce itp.) zanim je zabije.
Mimikra
Ubarwienie ostrzegawcze jest również dobrą strategią dla innych organizmów, które nie mają pierwszorzędnego mechanizmu obronnego. Upodabniają się one do innych, groźnych lub niesmacznych gatunków, korzystając z tego, że drapieżniki starają się ich unikać – np. trzmielówka z muchówek przypomina wyglądem uzbrojone w żądła osy.
Czasami można spotkać upodabnianie się bardziej jadowitych form np. węży, do mniej jadowitych. Wynika to z tego, że drapieżniki mogą nauczyć się unikać atakowania pewnych zwierząt, gdy takie zdarzenie było dla nich nieprzyjemne, ale nie śmiertelne.