Utylitaryzm (łacińskie utilis – użyteczny) – kierunek etyki zapoczątkowany w XVIII wieku, według którego to, co jest pożyteczne, jest dobre, a miarą słuszności postępowania jest użyteczność jego skutków.
Programem utylitarystów jest próba obiektywnego ustalenia zasad działań przynoszących pozytywne i negatywne efekty. Podstawowym kryterium rozróżniania działań pozytywnych i negatywnych stała się dla utylitarystów zasada użyteczności. Głosi ona, że postępowanie jest słuszne, jeśli prowadzi do uzyskania jak największej ilości szczęścia i jak najmniejszej ilości nieszczęścia, przy czym samo pojęcie szczęścia było różnie pojmowane przez różnych przedstawicieli tego kierunku filozofii, co prowadziło często do skrajnie różnych wniosków praktycznych. Wielu utylitarystów podkreśla wagę efektów postępowania. Ich zdaniem, intencja czynu nie ma większego znaczenia etycznego – ważne jest tylko, czy daje on więcej efektów korzystnych czy szkodliwych.
W potocznym znaczeniu utylitaryzm to dążenie do osiągania celów praktycznych, materialnych.
Historia
Jednym z pierwszych wyrazicieli idei utylitaryzmu był Francis Hutcheson, który jako pierwszy głosił zasadę użyteczności w jawnej formie (1725 r.), choć zalążki tych idei są już obecne w filozofii Shaftesbury’ego i Hume’a. Najbardziej wyrazistą, klasyczną postać utylitaryzmu, w której szczęście zostało utożsamione z przyjemnością, lub w późniejszej formie ze zmniejszaniem przykrości, stworzyli Jeremy Bentham i James Mill. Mill głosił, iż dokonania człowieka mają być użyteczne społecznie. Ten człowiek jest więc moralny, który postępuje z myślą o społeczeństwie i dla jego dobra; każdy ma do spełnienia jakąś rolę, dzięki której staje się użyteczny społecznie. James Mill po pewnym czasie odwrócił się jednak od utylitaryzmu skłaniając się bardziej do koncepcji Kanta. Utylitaryzm rozwijany był następnie przez Johna Stuarta Milla i Henry’ego Sidgwicka.
Ten prąd filozoficzny był ostro krytykowany w XIX wieku – głównym zarzutem było oddzielanie przez utylitarystów motywów od czynu (celu samego w sobie od środków do celu), co, zdaniem przeciwników, sprawiało, że motywy stawały się nieistotne. Głównymi oponentami utylitaryzmu byli George Edward Moore, William David Ross, filozofowie chrześcijańscy i kantyści.
Utylitaryzm a uczucia
Zachowania utylitarne są blokowane przez uczucia, takie jak współczucie. Osoby z uszkodzeniem mózgu uniemożliwiającym powstawanie emocji nie wahają się nawet, odpowiadając twierdząco na pytanie:
- „Twoje dziecko zaczyna głośno płakać. Jego płacz zwróci uwagę żołnierzy, którzy zabiją ciebie, twoje dziecko i innych ukrytych w piwnicy. Aby temu zapobiec musisz je cicho udusić. Czy zrobiłbyś to?”.
Zobacz więcej w artykule o moralności
Sposób rozumowania zaprezentowany powyżej jest skrajnym przypadkiem pojmowania idei utylitaryzmu. Jest to pojmowanie jej niejako na sposób wulgarny. Generalnie utylitaryści przyjmują, że działanie musi przynieść korzyść, ale nawet gdy przynosi ono korzyść, np. w postaci finansowej, to nie zawsze jest ono korzystne z punktu widzenia moralnego – a ta kategoria również jest rozważana w kategoriach użyteczności. Takie bowiem zasady, jak prawdomówność, dotrzymywanie przyrzeczeń, obietnic i zobowiązań są podstawą życia społecznego i wspólnotowego. Mimo że konkretny czyn respektujący te zasady nie przynosi w danym momencie maksymalnych korzyści, to jednak w dalszej perspektywie suma korzyści będzie większa.
Z drugiej strony – jeżeli działanie jest naganne moralnie, to przynosi ono niekorzystne skutki człowiekowi w nie zaangażowanemu. To z kolei degraduje go jako osobę i rozpatrywane jest jako strata, a działanie jako niekorzystne z punktu widzenia tej postawy. W związku z tym, generalnie nieuprawnione jest oddzielanie tych dwóch dziedzin – tj. moralności i użyteczności przy rozważaniach na temat nurtu utylitarnego, zwłaszcza z powodu jego źródeł i poglądów pierwszych jego przedstawicieli.
Zobacz też
Bibliografia
- Jeremy Bentham: Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1958.
- Ewa Klimowicz: Utylitaryzm w etyce. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974.
- John Stuart Mill: Utylitaryzm. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979.
Linki zewnętrzne
- utylitaryzm, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2016-05-30].
-
Utilitarianism (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].
Artykuły na Stanford Encyclopedia of Philosophy (ang.) [dostęp 2023-05-12]:
- Julia Driver, The History of Utilitarianism, 22 września 2014. (Historia utylitaryzmu)
- Brad Hooker, Rule Consequentialism, 15 stycznia 2023. (Konsekwencjonalizm zasad)