Witaminy – grupa organicznych związków chemicznych o różnorodnej budowie, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania żywego organizmu. Mogą być pochodzenia naturalnego lub otrzymywane syntetycznie. Witaminy są egzogenne (organizm ich nie syntezuje lub nie syntetyzuje ich wystarczająco), w związku z czym muszą być dostarczane z pokarmem (najczęściej w postaci prowitamin). Przeciwne działanie do witamin wykazują antywitaminy.
Brak (lub znaczny niedobór) określonej witaminy w organizmie to awitaminoza, niedobór – hipowitaminoza, zaś nadmiar – hiperwitaminoza.
Pierwsza odkryta witamina (B1) została wydzielona przez polskiego biochemika Kazimierza Funka w 1913 roku. Wprowadził on również nazwę tej grupy związków (łac. vīta – ‘życie’ i amina – witamina B1 zawierała grupę aminową).
Ze względu na rozpuszczalność dzielą się na witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (witaminy A, D, E i K) i rozpuszczalne w wodzie (witaminy B i C).
Rola witamin w organizmie człowieka
| Nazwy i dobowe zapotrzebowanie | Rola w organizmie człowieka | Skutki niedoboru | Źródła w pożywieniu | Uwagi, dodatkowe informacje | |
|---|---|---|---|---|---|
| Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach | |||||
|
Witamina A (retinol, akseroftol) 1–2 mg |
Uczestniczy w procesie widzenia – przekształca się w retinal, wchodzący w skład rodopsyny (purpury wzrokowej), która utrzymuje wrażliwość pręcików siatkówki oka na przyćmione światło. Wpływa na właściwy wzrost i rozwój kości, wzmacnia żuchwę i zapobiega tworzeniu się krzywego zgryzu. Odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie nabłonka: skóry, rogówki, przewodu pokarmowego i oddechowego (chroni nabłonek przed zakażeniami ropnymi). Stymuluje błony śluzowe do produkcji śluzu. Jest ważnym przeciwutleniaczem. | Ślepota zmierzchowa (kurza ślepota), wynikająca z zahamowania regeneracji rodopsyny. Kseroftalmia (nadmierna suchość rogówki, prowadząca przy dużych niedoborach do ślepoty). Zaburzenia (lub zahamowanie) wzrostu. Rogowacenie i łuszczenie się naskórka. Częste infekcje. | pełne mleko, ser, żółtko jaj, masło, tran, wątroba, warzywa i owoce bogate w karoteny (marchew, pomidory, papryka, dynia, brokuły) | W organizmie syntezowana jest z β-karotenu. Jest odporna na działanie wysokiej temperatury. Kontakt z żelazem i miedzią powoduje jej zanik. | |
|
Witamina D (D2 – ergokalcyferol, D3 – cholekalcyferol) 0,01–0,02 mg |
Jest związkiem wyjściowym w syntezie kalcytriolu – hormonu wzmagającego wchłanianie jonów: wapnia, fosforu i potasu w jelicie. Warunkuje prawidłowy wzrost i mineralizację kości i zębów (reguluje odkładanie się wapnia i fosforu w kościach). | Krzywica (u dzieci) i osteomalacja (u dorosłych). Wypadanie zębów, powiększenie stawów kolanowych, kostek i dłoni, osłabienie mięśni. | pełne mleko, żółtko jaj, masło, margaryna, oleje roślinne, tłuszcze zwierzęce (np. tran), wątroba, grzyby, drożdże | Powstaje w skórze z pochodnej cholesterolu, która pod wpływem promieni UV przekształca się w prowitaminę, a następnie w witaminę. | |
|
Witamina E (tokoferol) 10–20 mg |
Warunkuje prawidłową strukturę i ochrania błony biologiczne. Umożliwia syntezę niektórych lipidów, jest przeciwutleniaczem (dla nienasyconych kwasów tłuszczowych i witaminy A). Wpływa na metabolizm mięśni. Zapobiega chorobom układu krążenia, wpływa na krzepnięcie krwi. | Zaburzenia płodności, poronienia, paraliż mięśniowy. Osłabiona praca i zanik mięśni (dystrofie), szybki rozpad erytrocytów. Zwiększenie katabolizmu nienasyconych kwasów tłuszczowych (skutkującego zaburzeniem funkcjonowania błon komórkowych). Zaburzenia wzrostu, uszkodzenia nerwów. Zwiędła skóra, przebarwienia skórne i plamy starcze, zmęczenie, ogólne osłabienie. | mleko, jaja, masło, oleje roślinne (słonecznikowy, sojowy), wątroba, ryby kiełki pszenicy, pieczywo razowe, orzechy, migdały, zielone warzywa liściaste (np. sałata) | Witamina E to mieszanina trzech tokoferoli (pochodnych fenolu). Jest odporna na działanie czynników zewnętrznych. Kontakt z żelazem i miedzią powoduje jej zanik. Nadmiar tłustego pożywienia zwiększa na nią zapotrzebowanie. Oleje roślinne tłoczone na zimno zawierają jej więcej, niż produkowane przemysłowo. | |
|
Witamina K (filochinon) 0,05–1 mg |
Poprzez uczestnictwo w syntezie protrombiny w wątrobie, warunkuje prawidłowy przebieg procesów krzepnięcia krwi. Uczestniczy w metabolizmie układu kostnego. | Zaburzenia krzepnięcia krwi (wydłużony czas gojenia się ran), krwawienia. Zaburzenia pracy jelit. | wątroba, olej sojowy, zielone warzywa liściaste (np. kapusta, szpinak, sałata, kalafior), rośliny strączkowe, pomidory, truskawki | Jest syntezowana przez bakterie jelitowe. Żółć powoduje zwiększenie jej przyswajalności. Nadmiar antybiotyków, środków przeciwbólowych i konserwantów niszczy ją. | |
| Witaminy rozpuszczalne w wodzie | |||||
|
Witamina B1 (tiamina, aneuryna) 1,5–2 mg |
Jej aktywna forma (pirofosforan tiaminy) jest koenzymem dekarboksylaz, biorących udział w oddychaniu komórkowym (przekształcenie pirogronianu w acetylokoenzym A). Wpływa na metabolizm węglowodanów (odgrywa główną rolę w uwalnianiu z nich energii), tłuszczów i aminokwasów. Warunkuje właściwe funkcjonowanie tkanki nerwowej, przewodu pokarmowego i układu krążenia. Pomaga w koncentracji i zachowaniu optymizmu. | Zanik otoczki mielinowej w nerwach ruchowych, prowadzący do choroby beri-beri (zaburzenia układu nerwowego i pokarmowego, drżenie i osłabienie mięśni, dystrofie mięśniowe, zapalenie i degeneracja stawów, bóle nóg, osłabienie i niewydolność serca, powiększenie prawej komory serca, niewydolność krążenia, brak łaknienia). | wieprzowina, wątroba, drożdże, pełne ziarna zbóż, płatki owsiane, orzechy, jarzyny, fasola, warzywa liściaste | Jest syntezowana przez bakterie jelitowe. Ulega rozpadowi pod wpływem wysokiej i niskiej temperatury. Niszczy ją także nikotyna, nadmiar cukrów oraz stres. Jej niedobór występuje często u alkoholików. | |
|
Witamina B2 (ryboflawina) 1,7–3 mg |
Stymuluje wzrost i ogólną odporność organizmu. Składnik koenzymów: FMN i FAD, uczestniczących w oddychaniu komórkowym. Wpływa na metabolizm węglowodanów, aminokwasów i tłuszczów. Bierze udział w syntezie hemoglobiny. Wspomaga regenerację skóry. | Zapalenie skóry (łojotokowe) i błon śluzowych. Pękanie i zapalenie kącików ust (zajady), łysienie. Zahamowanie wzrostu, obniżenie sprawności umysłowej, zawroty głowy. Piekące i zaczerwienione oczy, zapalenie spojówek i rogówki, nadmierna wrażliwość na światło. | nabiał, jaja, ryby, mięso, wątroba, drożdże, pełne ziarna zbóż, zielone warzywa liściaste (np. sałata), grzyby | Jest odporna na działanie wysokiej temperatury, ale ulega rozpadowi pod wpływem światła (mleko w butelce, wystawione przez 3,5 h na działanie światła traci 70% witaminy B2). | |
|
Witamina B3 (witamina PP, niacyna, nikotynamid) 20–25 mg |
Składnik układu koenzymów NAD+/NADH, NADP+/NADPH przenoszących wodór i elektrony w procesie oddychania komórkowego. Utrzymuje we właściwym stanie nabłonek skóry i przewodu pokarmowego oraz układ nerwowy. Obniża poziom cholesterolu we krwi, rozszerza naczynia krwionośne, a także pomaga spalać węglowodany, tłuszcze i białka. | Pelagra (zaczerwienienie, pękanie, łuszczenie się oraz stany zapalne skóry, biegunka, osłabienie mięśni i ogólne zmęczenie), język truskawkowy, zaburzenia psychiczne (np. depresja), otępienie, w skrajnych przypadkach paraliż kończyn. | mleko, ser, jaja, mięso, drób, wątroba, ryby, drożdże, pełne ziarna zbóż, orzechy, świeże jarzyny, zielone warzywa liściaste, ziemniaki, piwo | Jest syntezowana przez bakterie jelitowe. Jest odporna na działanie wysokiej temperatury. Nadmiar spożywanych cukrów powoduje jej zanik. | |
|
Witamina B5 (kwas pantotenowy) 3–10 mg |
Składnik koenzymu A, biorącego udział w metabolizmie węglowodanów, tłuszczów i białek oraz w przenoszeniu energii. Utrzymuje w prawidłowym stanie tkankę nerwową i skórę. Łagodzi stany zapalne. Bierze udział w syntezie kortykosteroidów. Poprawia wzrost i pigmentację włosów. Zapobiega przedwczesnemu starzeniu się i powstawaniu zmarszczek. | Zahamowanie wzrostu, uszkodzenie nadnerczy, zaburzenia czucia, przedwczesne siwienie, pieczenie stóp, sztywność stawów, trudności z nauką, ogólne zmęczenie, zaburzenia snu. | mleko, żółtko jaj, mięso, wątroba, drożdże, orzeszki ziemne, pełne ziarna zbóż, brokuły, pomidory, rośliny strączkowe (np. soja), mleczko pszczele | Jest syntezowana przez mikroorganizmy żwacza przeżuwaczy. Jej niedobór występuje bardzo rzadko, głównie u osób odżywiających się zazwyczaj potrawami gotowanymi, konserwami, frytkami, pizzą, makaronem, oraz nadużywających cukry. | |
|
Witamina B6 (pirydoksyna, adermina) 2–3 mg |
Bierze udział w krwiotworzeniu. Jest niezbędna do syntezy porfiryn (np. cytochromów, hemu), przeciwciał i erytrocytów. Stymuluje zaopatrywanie komórek nerwowych w glukozę. Jej aktywna pochodna (fosforan pirydoksalu) jest koenzymem w metabolizmie aminokwasów. | Stany zapalne skóry, zmiany w układzie nerwowym (objawy padaczkowe u dzieci, drgawki), zmiany w czerwonym szpiku kostnym (objawy anemii u dorosłych). Zaburzenia czynności układu pokarmowego, utrata blasku skóry. Ogólne zmęczenie, stany depresji i lęku, rozdrażnienie. | mleko, jaja, mięso, drób, ryby, wątroba, drożdże, orzechy, pełne ziarna zbóż, musli, rośliny strączkowe (np. soja, fasola), zielone warzywa liściaste, banany | Witamina B6 to mieszanina trzech związków: pirydoksolu, pirydoksalu i pirydoksaminy. Diety odchudzające i tabletki antykoncepcyjne często wywołują jej znaczne niedobory. W normalnej diecie niedobory spotyka się rzadko. | |
|
Witamina B7 (witamina H, biotyna) 0,015–0,3 mg |
Grupa prostetyczna enzymów uczestniczących w glukoneogenezie oraz syntezie kwasów tłuszczowych, glikogenu, hormonów i cholesterolu. Wpływa na właściwy stan włosów, kości i skóry (chroni ją przed łojotokiem). | Zmiany skórne (rumień, łuszczenie się skóry), wypadanie włosów. Wzmożona czynność gruczołów łojowych, rozdwajanie paznokci. Podwyższony poziom cholesterolu we krwi. Bóle mięśni. | żółtko jaj, wątroba, drożdże, otręby, soja, groch, pomidory, czekolada | Jest syntezowana przez bakterie jelitowe. | |
|
Witamina B9 (kwas foliowy, folacyna) 0,3–0,4 mg |
Uczestniczy w przenoszeniu i metabolizmie reszty jednowęglowej oraz w syntezie choliny, puryn i niektórych aminokwasów. Jest niezbędnym koenzymem w procesie krwiotworzenia w szpiku kostnym. Jest niezbędna do produkcji endorfin. Odpowiada za prawidłowy rozwój układu nerwowego rozwijającego się płodu. Warunkuje efektywną pracę układu odpornościowego. | Anemia wraz z zapaleniem języka. Uszkodzenia przewodu pokarmowego i zaburzenia w procesie trawienia (osłabione wchłanianie pokarmu w jelicie, biegunka). Nieprawidłowy rozwój łożyska i wady wrodzone płodu, poronienia. Zwiększone ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. | mleko, żółtko jaj, wątroba, drożdże, zielone warzywa liściaste (np. brukselka, szpinak) marchew, dynia, morele, sok pomarańczowy | Jest syntezowana przez bakterie jelitowe. Występuje prawie wyłącznie w połączeniu z witaminą B12. Około 30% osób z zaburzeniami psychicznymi ma obniżone jej stężenie. Jej niedobór występuje także u alkoholików, palaczy i kobiet ciężarnych. | |
|
Witamina B12 (kobalamina, cyjanokobalamina) 2,4–2,8 μg |
Jest niezbędna w procesie krwiotworzenia w szpiku kostnym. Bierze udział w utlenianiu kwasów organicznych w komórce. Jest niezbędna w syntezie kwasów nukleinowych, węglowodanów, a także niektórych lipidów i białek. | Anemia złośliwa, trwałe uszkodzenia układu nerwowego | mleko, żółtko jaj, mięso, wątroba, nerki, ryby, ostrygi | Jest syntezowana przez bakterie jelitowe oraz wydzielana przez błonę śluzową żołądka. Nie występuje w roślinach i osoby stosujące dietę wegańską są zagrożone jej niedoborem. Cukry wpływają niekorzystnie na florę jelitową i utrudniają jej wchłanianie. | |
|
Witamina C (kwas askorbinowy) 60–100 mg |
Jest przeciwutleniaczem. Ułatwia asymilację żelaza, wpływa na syntezę kortykosteroidów oraz niektórych neuroprzekaźników. Utrzymuje prawidłowy stan tkanki łącznej, wzmacnia dziąsła i zęby, zabija bakterie wywołujące próchnicę zębów. Jest niezbędna w syntezie kolagenu. Wzmacnia odporność organizmu na infekcje. Ułatwia gojenie się ran. Stabilizuje psychikę. | Szkorbut (krwawienie i owrzodzenie dziąseł, wypadanie zębów), kruchość i pękanie naczyń krwionośnych, osłabienie odporności organizmu, obrzmiałe i bolesne stawy, nieprawidłowe zrastanie się kości, powolne gojenia się ran. | produkty roślinne: zielone warzywa liściaste, natka pietruszki, kapusta (zwłaszcza kiszona), pomidory, papryka, cytrusy, kiwi, czarna porzeczka, czarny bez, dzika róża, truskawki, ziemniaki; produkty zwierzęce: wątroba wieprzowa | Jest bardzo nietrwała, łatwo ulega rozpadowi pod wpływem tlenu i wysokiej temperatury. Na jej niedobór często cierpią palacze, stąd charakterystyczne na ich skórze liczne drobne zmarszczki. | |
Zobacz też
Uwagi
Bibliografia
- Biologia. Vademecum maturalne 2011. Monika Balcerowicz (red.). Gdynia: Operon, 2010. ISBN 978-83-7680-166-7.
- Barbara Bukała: Biologia. Fizjologia zwierząt z elementami fizjologii człowieka. Kraków: Wydawnictwo Szkolne Omega, 2005. ISBN 83-7267-192-3.
- Podręczny słownik chemiczny, Romuald Hassa (red.), Janusz Mrzigod (red.), Janusz Nowakowski (red.), Katowice: Videograf II, 2004, ISBN 83-7183-240-0.
- Biologia. Czesław Jura, Jacek Godula (redaktorzy). Wyd. VII (przekład). Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2007. ISBN 978-83-7073-412-1.
- Tablice biologiczne. Witold Mizerski (red.). Wyd. IV. Warszawa: Wydawnictwo Adamantan, 2004. ISBN 83-7350-059-6.
- Encyklopedia Biologia. Agnieszka Nawrot (red.). Kraków: Wydawnictwo GREG. ISBN 978-83-7327-756-4.
- Niedożywienie. „Świat Wiedzy”. Ciało człowieka 196. Marshall Cavendish.brak numeru strony
Linki zewnętrzne
- Tabela witamin i kalorii Departamentu Rolnictwa USA (ang. • pol.)
Kontrola autorytatywna (grupa związków chemicznych):