Zegar atomowy – rodzaj zegara, którego działanie opiera się na zliczaniu okresów atomowego wzorca częstotliwości.
Historia
Koncepcje budowy zegarów używających własności atomów pochodzą od Lorda Kelvina z 1879 roku. Pierwszy zegar atomowy był urządzeniem wykorzystującym linię spektralną amoniaku o częstotliwości 23870,1 MHz, był zbudowany w 1949 r., w amerykańskim Narodowym Biurze Standaryzacji. Był mniej dokładny niż istniejące wówczas zegary kwarcowe, ale służył do demonstracji koncepcji. Po skonstruowaniu masera zegary atomowe były budowane jako połączenie maserów o niewiele różniących się częstotliwościach i dołączonym oprzyrządowaniem mierzącym tę różnicę.
Współcześnie najdokładniejsze zegary atomowe bazują na własnościach emisyjnych atomów, z uwzględnieniem struktury nadsubtelnej atomów np. cezu. Dokładność takich zegarów dochodzi do 10-18, co oznacza 1 sekundę w ciągu wieku Wszechświata. Zegary te utrzymują ciągły i stabilny czas TAI (z fr. Temps Atomique International). W zastosowaniach cywilnych używa się innej skali czasu – UTC (z ang. Coordinated Universal Time). Czas ten jest obliczany na podstawie czasu TAI z uwzględnieniem obserwacji astronomicznych, które wymagają okresowej korekcji o tzw. sekundę przestępną (skokową).
Pierwszy dokładny zegar atomowy bazował na promieniowaniu z przejść elektronu w strukturze nadsubtelnej na poziomie podstawowym w atomach izotopu cezu-133, zbudował go Louis Essen w 1955 w National Physical Laboratory w Anglii. To doprowadziło do przyjęcia na całym świecie definicji sekundy opartej na czasie atomowym.
W sierpniu 2004, uczeni z amerykańskiego National Institute of Standards and Technology (NIST) zademonstrowali miniaturowy zegar atomowy: właściwa część zegara – komora z cezem – ma wielkość ziarna ryżu, średnicę 1,5 mm i długość 4 mm. Cały układ (komora wraz z oprzyrządowaniem: diodą laserową, polaryzatorami, fotodiodą) zajmuje objętość około 1 cm³, a więc porównywalną z układami zegarów kwarcowych. Jego dokładność jest jednak tysiąckrotnie wyższa niż zegarów kwarcowych i wynosi jedną dziesięciomiliardową (10-10), co oznacza dopuszczalne odchylenie o wartości 1 sekundy w ciągu 300 lat. Według konstruktorów, zegar ten jest sto razy mniejszy od innych zegarów atomowych. Potrzebuje także jedynie 75 mW mocy do działania, co czyni go zdatnym do zasilania bateryjnego.
Zastosowania
W praktycznych zastosowaniach zegary atomowe są zbyt drogie dla indywidualnych użytkowników, równocześnie ich dokładność rzadko bywa niezbędna w codziennym życiu. W praktyce, tam gdzie jest potrzebny dokładny czas, buduje się rozwiązania bazujące na zegarze atomowym i przekazujące informacje o czasie przy pomocy fal radiowych, np. DCF77 lub (mniej dokładnie) przy pomocy sieci Internet protokołem NTP. Przykładem takich zastosowań są zegary wykorzystujące transmisję z systemów np. nawigacji satelitarnej (GPS, GLONASS, czy Galileo). W takim rozwiązaniu źródłem czasu jest zegar atomowy znajdujący się w satelicie systemu. Jednak i tu względy oszczędnościowe sprawiły, że po roku 2000 coraz częściej na pokładach satelitów montuje się tańsze zegary rubidowe. Ich dziesięciokrotnie niższa cena oraz czterokrotnie dłuższy czas eksploatacji mają decydujące znaczenie ekonomiczne.
W Polsce znajduje się kilkanaście cezowych zegarów atomowych (model 5071A) oraz maserów wodorowych. Posiadające je organizacje i firmy zrzeszone są porozumieniem TA(PL) krajowych laboratoriów ds. porównań wzorców czasu i częstotliwości. Wyznaczają one polską skalę czasu atomowego TA(PL), porównywaną również do TAI. W grudniu 2014 roku w Krajowym Laboratorium FAMO w Toruniu uruchomiony został również pierwszy w Polsce optyczny zegar atomowy, bazujący na atomach strontu w sieci optycznej.
Obecnie do najbardziej precyzyjnych zegarów zalicza się masery wodorowe oraz zegary bazujące na przejściach atomowych z zakresu optycznego fal elektromagnetycznych, zwane optycznymi zegarami atomowymi. Rozwój prac nad nowymi wzorcami optycznymi (laserowymi) w najbliższych latach doprowadzi do wprowadzenia nowej definicji sekundy.
W 2019 w przestrzeni kosmicznej przeprowadzono testy zegara Deep Space Atomic Clock, który ma zostać standardowym wyposażeniem przyszłych sond kosmicznych NASA.