Zespół alienacji rodzicielskiej

Zespół alienacji rodzicielskiej (także: syndrom oddzielenia od opiekuna, inaczej PAS, ang. Parental alienation syndrome lub syndrom Gardnera) – problem początkowo zdefiniowany przez amerykańskiego psychiatrę sądowego – dr. Richarda Gardnera, nad którym później prowadzono dalsze badania m.in. w Polsce. W pierwotnej wersji określał różne zaburzenia występujące u dziecka, które w trakcie rozwodu rodziców jest czynnie angażowane w potępianie i krytykowanie jednego z rodziców (zazwyczaj tego, który nie mieszka w domu). Krytyka ta jest najczęściej nieuzasadniona, zarzuty są albo nieprawdziwe, albo znacznie wyolbrzymione. W drastycznych przypadkach miłość, szacunek, przywiązanie do oczernianego ojca czy matki ulegają bezpowrotnie zniszczeniu. Zostają zastąpione przez wrogość, niechęć, pogardę. Stosowane wobec dziecka metody (pranie mózgu: manipulacja, szantaż emocjonalny, indoktrynacja) powodują daleko idące konsekwencje dla psychiki. Celem tych działań jest zaburzenie relacji dziecka z drugim rodzicem. Dziecko ma poczucie wyobcowania, negatywną samoocenę, problemy z tożsamością i autonomią, a w życiu dorosłym – trudności z nawiązaniem bliskich relacji, depresje, stany lękowe, fobie, łatwo się uzależnia. Już twórca pierwotnej koncepcji nie określał jednoznacznie syndromu alienacji rodzicielskiej, wskazując na możliwość występowania trzech jego podstawowych rodzajów w formie łagodnej, umiarkowanej i ostrej, co już dyskwalifikowało pojęcie problemu jako jednoznaczny syndrom. Obecnie w definicji amerykańskiego specjalisty z zakresu psychologii sądowej Marca J. Ackermana PAS określa się jako zjawisko „podobne do zaburzenia prezentowane przez dziecko, które pod wpływem manipulacji ze strony jednego z opiekunów, zwykle pełniącego pierwszoplanową rolę w wychowaniu dziecka, przesadnie krytykuje i dewaluuje drugiego opiekuna, nie przejawiając przy tym poczucia winy i wstydu, a niezbędnym warunkiem stwierdzenia zaburzenia jest przekonanie dziecka, że wyraża własną opinię”.

Tematykę alienacji rodzicielskiej podjęli dr Demosthenes Lorandos i dr William Bernet w swojej książce „Parental Alienation – Science and Law” wydanej w 2020 roku. Definiują oni alienację rodzicielską jako „stan psychiczny dziecka, którego rodzice znajdują się w sytuacji konfliktowej, separacji, rozstaniu lub rozwodzie, silnie sprzymierzającego się z jednym z rodziców (preferowanym) i zrywającego więzi z drugim z rodziców (wyalienowanym) bez uprawnionego uzasadnienia”.

Badania

Badania nad PAS były krytykowane ze względu na brak podstaw naukowych i wiarygodności. Z drugiej strony problematyka była poddawana działaniom z zakresu profesjonalnie prowadzonego czarnego PR-u, co nie sprzyjało bardziej profesjonalnemu kontynuowaniu tych badań. W efekcie Gardner popadł w bolesną chorobę układu nerwowego, która zakończyła się jego samobójczą śmiercią. Jedną z nielicznych placówek na świecie, w której były kontynuowane do 2009 roku badania nad problematyką PAS był Instytut Ekspertyz Sądowych im. prof. dr. Jana Sehna, podległy polskiemu Ministerstwu Sprawiedliwości. W 2009 roku ten instytut został rozwiązany, po czym kolejnego dnia powołany na nowo. Jednak do badań nad tą problematyką już nie powrócono. Podczas badań prowadzonych w IES z jednej strony zwrócono uwagę na nieścisłości i uproszczenia pierwotnej wersji koncepcji, a z drugiej zarekomendowano jego użyteczność m.in. w „ustalaniu źródeł zaburzeń, ocenie nasilenia objawów i przewidywania konsekwencji dla dalszego rozwoju dziecka”. W kwietniu 2008 roku Departament Sądów Powszechnych polskiego Ministerstwa Sprawiedliwości rozesłał do prezesów sądów apelacyjnych, z prośbą o rozesłanie jednostkom podległym, pismo w którym m.in. wskazał, że akceptowane jest powoływanie się przez biegłych na objawy i zależności wynikające z relacji pomiędzy głównym opiekunem a dzieckiem, opisane jako PAS.

Objawy

• dziecko jest przyporządkowane do alienującego rodzica (tego, który sądownie uzyskał prawo do opieki) i pod jego wpływem oczernia rodzica odtrąconego;
• powody oskarżenia są często błahe, wymyślone lub wręcz absurdalne;
• złość na odrzucanego rodzica jest bezdyskusyjna, pozbawiona uzasadnienia;
• dziecko twierdzi, że samo podjęło decyzję o odrzuceniu drugiego rodzica, co fachowo nazywa się fenomenem niezależnego myśliciela;
• dziecko odruchowo wspiera rodzica, z którym na stałe mieszka;
• dziecko nie ma poczucia winy, lekceważąc uczucia odrzuconego rodzica;
• stwierdzenia dziecka odzwierciedlają język i styl myślenia oskarżającego rodzica;
• złość rozszerzana jest stopniowo na dalszą rodzinę oraz osoby związane ze znienawidzonym rodzicem.

Występowanie wszystkich wskazanych wyżej objawów odnosi się tylko do jednego z kilku rodzajów zjawisk określanych jako PAS, w pierwotnej wersji przedstawionej przez dr Richarda Gardnera.

Zobacz też

• alienacja rodzicielska

Bibliografia

• Janusz Krzyżowski: Leksykon Psychiatrii i Nauk Pokrewnych. Warszawa: Medyk, 2010. ISBN 978-83-89745-68-2.
• Marc J. Ackerman: Clinician’s Guide to Child Custody Evaluations. New York: John Wiley & Sons, 2006.