Zęby (łac. dentes) – złożone, twarde narządy występujące u większości kręgowców, z wyjątkiem współczesnych ptaków, żółwi, ropuch oraz niektórych ssaków. Stanowią element układu trawienia. Znajdują się w jamie ustnej. Służą do chwytania i zabijania ofiary oraz rozdrabniania pożywienia, a ponadto u wielu gatunków zwierząt również do obrony, przenoszenia młodych, czyszczenia futra (usuwania pasożytów skórnych). Zęby są zróżnicowane pod względem budowy, kształtu, liczby oraz pełnionych funkcji. Nauka zajmująca się budową, rozwojem, fizjologią i patologią zębów to odontologia. Odontogeneza jest procesem rozwoju zębów. Zespół wszystkich zębów występujących u jednego osobnika nazywany jest uzębieniem.
Ryby
Kręgouste mają zęby rogowe. U ryb chrzęstnoszkieletowych pochodzą od łusek plakoidalnych. Roślinożerne nie posiadają zębów. Drapieżne mają zęby na szczękach i na podniebieniu w postaci ostrych, stożkowych, o piłowatych krawędziach, pochylonych doogonowo tworów. Niekiedy połączone są z kością więzadłami. Mogą występować w postaci płaskich płytek jeśli ryba żywi się skorupiakami lub mięczakami. U karpiokształtnych występują zęby gardłowe. Jedynym rodzajem ryb, u których wykształciły się zęby jadowe jest Meiacanthus. U dwudysznych zrastają się w płyty. Polifiodontyzm występuje powszechnie.
Płazy
Rogowe ząbki występujące u kijanek otaczają otwór gębowy. Służą do ścierania pokarmu roślinnego. U dorosłych zęby w postaci niewielkich, stożkowatych wyrostków przyrośnięte do kości szczękowych i międzyszczękowych oraz na podniebieniu do kości lemieszowych. Na żuchwie płazów brak zębów. Ropuchy wcale nie posiadają zębów. Polifiodontyzm występuje powszechnie.
Gady
Ostre, liczne, stożkowate, homodontyczne, polifiodontyczne. Mogą być osadzone na wszystkie trzy sposoby: akrodontyzm, pleurodontyzm, tekodontyzm (u krokodyli). Żółwie zamiast zębów mają listwy rogowe na szczęce i żuchwie. U węży wykształciły się specyficzne zęby jadowe.
Ptaki
Współczesne ptaki nie mają zębów. Do rozdrabniania pokarmu służy im dziób.
Ssaki
Po raz pierwszy ewolucyjnie polifiodontyzm (który wyjątkowo obserwujemy u manatów i częściowo u mamutów) zostaje zastąpiony przez difiodontyzm lub rzadziej występujący monofiodontyzm (u zębowców). Tekodontyzm jest powszechny. Zwykle występuje heterodontyzm (poza szczerbakami i waleniami). Zęby niektórych gatunków ulegają znacznym przekształceniom:
- u drapieżnych – łamacze
- u słoni – ciosy
- u narwala – pojedynczy cios (siekacz) dorastający do 2 m występuje u samców
- u dzika – szable (żuchwa) i fajki (szczęka)
- u morsa – kły znacznych rozmiarów
Niektóre ssaki nie mają zębów. Należą tu: stekowce, mrówkojady oraz fiszbinowce.
Rozmieszczenie i stosunki ilościowe zębów w uzębieniu są cechą danego taksonu. Do jej zapisu używa się tzw. wzoru zębowego.
Budowa
Histologia
Ząb ssaków zbudowany jest z kolejnych warstw tkanek:
Mocowanie zębów w zębodole odbywa się przy udziale ozębnej korzenia i okostnej wyrostka zębodołowego.
Anatomia
Zęby ssaków zbudowane są z 3 części:
- korona zęba (corona dentis)
- szyjka zeba (cervix dentis, collum) – pokryta dziąsłem
- korzeń zęba (radix dentis) – tkwi w zębodole, często złożony z kilku pojedynczych korzeni, między którymi znajduje się rozwidlenie zwane bi- lub trifurkacją
W zoologii wyróżnia powierzchnie korony:
- powierzchnię przedsionkową (facies vestibularis)
- powierzchnię językową (facies lingualis)
- powierzchnię styczną (facies contactus)
- powierzchnię zwarcia (facies occlusalis)
Zęby ssaków dzielone są na dwie grupy ze względu na tempo wzrostu i zasięg szkliwa:
- brachydontyczne o ograniczonym procesie wzrostu i krótkokoronowe szkliwo pokrywa tylko koronę
- hypselodontyczne stale rosnące i długokoronowe; szkliwo pokrywa tylko koronę i korzeń (między zębiną i cementem)
Inny jest podział ze względu na budowę szkliwa i zasięg cementu:
- zęby szkliwofałdowe – szkliwo pofałdowane i wtopione w strukturę zęba; u roślinożernych; cement pokrywa cały ząb (nad szkliwem)
- zęby szkliwoguzkowe – u mięsożernych i wszystkożernych; cement pokrywa korzeń i szyjkę.
ze względu na ustawione względem siebie zębów łuku górnego i dolnego wyróżnia się;
- izognatyzm (równoszczękowość) – odpowiadające sobie zęby stykają się powierzchnią zwarcia
- anizognatyzm (nierównoszczękowość) – odpowiadające sobie zęby stykają się powierzchnią zwarcia nieznacznie lub wcale.
Zęby konia
Dla ogiera wzór zębowy wygląda następująco:
| Wzór zębowy | I | C | P | M | |
|---|---|---|---|---|---|
| 40 | = | 3 | 1 | 3 | 3 |
| 3 | 1 | 3 | 3 | ||
Rejestry na szkliwie siekaczy pozwalają ocenić wiek. Kły u klaczy nie występują (lub są szczątkowe). Ząb przedtrzonowy pierwszy przyjmuje postać zęba wilczego (dens lupinus) (mały, klinowaty, wcześnie wypada). Zęby koni maja swoje nazwy, i tak:
Wzór zębów mlecznych przedstawia się następująco:
Zęby ludzkie
Dokładny opis zębów człowieka przedstawiono w odrębnym artykule.
Bibliografia
- Halina Komosińska, Elżbieta Podsiadło: Ssaki kopytne : przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002. ISBN 83-01-13806-8.brak strony w książce
- Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.brak strony w książce
- Kazimierz Krysiak, Krzysztof Świeżyński: Anatomia zwierząt. T. 2. Warszawa: PWN, 2008. ISBN 978-83-01-13544-7.brak strony w książce
- Marzena Popielarska-Konieczna: Słownik szkolny : biologia. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2003. ISBN 83-7389-096-3.brak strony w książce
- Helena Helena Przespolewska: Podstawy anatomii zwierząt domowych. Warszawa: Wydawnictwo "Wieś Jutra", 2009. ISBN 83-89503-67-0.brak strony w książce