Środki przeczyszczające, leki przeczyszczające – produkty roślinne, związki chemiczne lub leki wzmagające ruchy jelit albo rozluźniające stolec i przyśpieszające w ten sposób wypróżnienie, przyjmowane najczęściej przy zaparciach, zwykle doustnie lub w postaci czopków.
Niektóre solne leki przeczyszczające, a także działające pobudzająco lub poślizgowo, są stosowane do oczyszczenia jelita grubego w celu wykonania badań odbytnicy i jelit. W takich przypadkach można je podawać we wlewach doodbytniczych. Wystarczająco wysokie dawki leków przeczyszczających powodują wystąpienie biegunki.
Zaparcia bez znanej przyczyny organicznej, czyli idiopatyczne, występują częściej u kobiet niż u mężczyzn.
Środki zwiększające objętość mas kałowych (pęczniejące)
- Miejsce działania: jelito cienkie i grube
- Początek działania: 12–72 godzin
- Przykłady: inulina, babka płesznik, metyloceluloza, polikarbofil, błonnik pokarmowy, jabłka, otręby, płatki owsiane, pektyny, gumy roślinne (agar, sterkulina)
Środki zmiękczające masy kałowe i surfaktanty (ułatwiające pasaż)
- Miejsce działania: jelito cienkie i grube
- Początek działania: 12–72 godzin
- Przykłady: dokuzan sodowy, senes
Środki powlekające i zmiękczające
- Miejsce działania: jelito grube
- Początek działania: 6–8 godzin
- Przykłady: parafina ciekła
Osmotyczne środki przeczyszczające
Powodują zatrzymanie wody w jelicie, co zmiękcza masy kałowe. Wyróżniamy dwa główne typy: sole przeczyszczające i środki hiperosmotyczne.
Sole przeczyszczające
- Miejsce działania: jelito cienkie i grube
- Początek działania: 0,5–6 godzin
- Przykłady: fosforan sodu, cytrynian magnezu, wodorotlenek magnezu, siarczan magnezu, jednozasadowy fosforan sodu, difosforan sodu, siarczan sodu
Przeczyszczające środki hiperosmotyczne
- Miejsce działania: jelito grube
- Początek działania: 0,5–3 godzin
- Przykłady: czopki glicerynowe, alkohole cukrowe: ksylitol, sorbitol, laktytol, mannitol, laktoza, laktuloza i polietylenoglikol (PEG).
Skuteczność
Badanie kontrolowane z randomizacją wykazało, że 17 g polietylenoglikolu (PEG) przyjmowanego raz dziennie daje u dorosłych lepsze efekty niż 6 mg tegaserodu dwa razy dziennie. W badaniach kontrolowanych z randomizacją wykazano również, że 2 saszetki PEG (26 g) dają lepsze rezultaty niż 2 saszetki laktulozy (20 g). 17 g PEG/dzień okazało się w kontrolowanych badaniach z randomizacją bezpieczne przy stosowaniu przez 6 miesięcy. Inne badanie kontrolowane z randomizacją wykazało brak różnicy pomiędzy działaniem sorbitolu a laktulozy.
Wykazano, że PEG jest bardziej skuteczny niż laktuloza.
Drażniące (pobudzające, kontaktowe) środki przeczyszczające
- Miejsce działania: jelito grube
- Przykłady:
| Początek działania | Nazwa środka przeczyszczającego |
| 6–8 godzin | szakłak pospolity |
| 6–10 godzin |
bisakodyl (tabletka) kasantranol senna aloes zwyczajny |
| 2–6 godzin | olej rycynowy |
| 15–60 minut | bisakodyl (czopek) |
Olej rycynowy
- Miejsce działania: jelito cienkie
Olej rycynowy działa bezpośrednio na błonę śluzową jelita lub na zwoje nerwowe, zmieniając wydzielanie wody i elektrolitów. W jelicie jest on przekształcany do kwasu rycynolowego (aktywny metabolit).
Agonisty serotoninowe
Tegaserod (nazwa handlowa Zelnorm) jest lekiem pobudzającym perystaltykę jelitową poprzez aktywację receptorów serotoninowych 5-HT4 jelitowego układu nerwowego. Jego stosowanie wiąże się jednak ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia incydentów sercowo-naczyniowych, w tym zawału mięśnia sercowego, i dlatego został wycofany z rynku w 2007 roku.
Bibliografia
- 6.6 Leczenie czynnościowych zespołów jelitowych. W: Ernst Mutschler: Farmakologia i toksykologia. Wrocław: Elsevier Urban & Partner, 2004. ISBN 83-89581-80-9.
- 12.4 Leki przeczyszczające. W: Ryszard Korbut: Farmakologia po prostu. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007, s. 222–224. ISBN 978-83-233-2334-1.
- Leki przeczyszczające. W: H. P. Rang, M. M. Dale, J. M. Ritter: Farmakologia kliniczna. Lublin: Czelej, 2001, s. 371–372. ISBN 978-83-233-2334-1.
